XIX əsrin  axırları və XX əsrin  əvvəlində  Azərbaycanda, eləcə də  Naxçıvanda xalq maarifi və pedaqoji fikrin təşəkkülündə mühüm rol  oynamış  yazıçı və maarifpərvər ziyalılar içərisində Məhəmməd Tağı (Sidqi) Səfərovun da öz yeri vardır.

İndiyədək Sidqinin bədii yaradıcılığı, ədəbi- ictimai və pedaqoji fəaliyyəti haqqında xeyli tədqiqat işləri  aparılmış və  bu araşdırmalar  müxtəlif məqalə, oçerk, dissertasiya və monoqrafiyalarda öz əksini tapmışdır. Lakin bu, o demək deyil ki,  Sidqinin  çoxşaxəli  fəaliyyəti – elmi, ədəbi, bədii və publisistik yaradıcılığı tam şəkildə  tədqiq olunmuşdur. Araşdırmalar  davam etdikcə bu böyük şəxsiyyət  haqqında yeni-yeni faktlar və məlumatlar aşkara çıxmaqdadır.

Biz  bu məqaləmizdə  M.T.Sidqiyə, həmçinin onun  Ordubadda açdığı “Məktəbi - Əxtər” (1892), Naxçıvanda təsis etdiyi “Məktəbi-Tərbiyə”yə  aid  bir  neçə yeni arxiv sənədi haqqında bəhs  edəcəyik.

Sidqinin ilk pedaqoji fəaliyyəti “Əxtər” məktəbindən  başlamışdır. O,  burada var  qüvvəsini gənclərin  maarif  və mədəniyyətə yiyələnməsinə  sərf  etmişdir.

1892-1893- cü illərdə  nəşr  edilmiş  quberniya  mətbuat  orqanlarının bir çoxunda  “Əxtər” haqqında bir sıra  yazılar dərc  edilmişdir.

Lakin  təzadlar dolu  həmin dövrdə  həmməsləkləri və tərəfdarları  vəfat etdikdən sonra  Sidqinin iqtisadi və mənəvi  vəziyyəti də pisləşməyə başlamışdır. Bir tərəfdən  ruhani və cəhalətpərəstlərin  təqibi, digər  tərəfdən  Sidqinin ailə  vəziyyətinin ağırlaşması,  başqa bir tərəfdən  isə  Ordubadda yayılan epidemiya onun Ordubaddan köçməsinə səbəb olmuşdur.

Bu barədə M.S.Ordubadi belə yazır: “Məktəb müəssislərindən  Hüseyn Sultan Kəngərli və Hüseyn  İsmayılov ikisi də bir  gündə öldülər. Bundan sonra  Salman Əsgərov  məktəbi yalnız bir il  saxlaya  bildi. Sidqi maaşsız qaldı. Bu  müddətdə naxçıvanlılar Sidqiyə teleqram və məktub göndərib onu Naxçıvana apardılar. “98 yaşlı ordubadlı Məşədi Əliqulu Səfərov M.T.Sidqinin Ordubadda açdığı “Əxtər” məktəbi haqqında  1964- cü ildə qələmə aldığı xatirələrində yazır: “Mən Mirzə  Tağı Sidqinin yanında 5 il oxumuşam . Biz 10  nəfər uşaq əvvəllər Sidqinin evində oxuyardıq. İki il evində oxuduqdan sonra indiki ipək fabrikinin klubu olan yerdə  “Məktəbi – Əxtər” təsis olundu . Bu məktəbi Sidqi açdığından ona “Məktəbi – Sidqi” deyirdilər. 3 il də orada oxudum. İki il M.T.Sidqi dərs  deyəndən sonra onu Naxçıvana apardılar. İkinci il məktəbdə oxuduğumuz vaxt 100 nəfər uşaq vardı. Bunlardan 30-u İrandan  gəlib oxuyurdu. Qalanı Əndəmiçdən, Əylisdən, Vənənddən və  Ordubadın özündən  idi.

Sidqinin atası Məşədi Səfər pinəçi idi. Adına Səfər bəy  deyirdilər, özü də qəcələ quyruq papaq qoyurdu. Məşədi Həmzə, mən,  İbrahim Əbilov bir sinifdə oxuyardıq. Məktəbdə oxuyan varlı balalar ayda 3 manat verərdilər, bizim kimi kasıblar isə pul verməzdik. Bəziləri isə həftədə 2 qəpik verirdi. Məktəb  əhalinin hesabına  dolanırdı. Biz  hesab, ana dili, rus dili, fars dili, ərəb dili, coğrafiya dərslərini  keçərdik.

Mənsur ağa, bir də Məşədi Əsgər məktəbə yaxşı  kömək edirdilər. Onlar pul verib məktəbi saxlayırdılar.

Biz dərslərimizi cildli kitablardan keçməzdik. Ancaq Sidqi müəllimin əlində  olan yazılı vərəqlərdən keçirdik. Sidqi  Naxçıvandan getdikdən sonra   “Məktəbi - Əxtər”3 il  davam edib sonra bağlandı.

Ondan 10 il  sonra eşitdik ki, Sidqi müəllim  Qarabağlarda ölüb. Onun  yoldaşları Nəqqaş, Dəbbak Sidqinin vəfatı ilə Sidqiyə bir qəzəl  yazmışlar ki,  oxuyanda adam ağlayırdı”.

M.T.Sidqi 1894- cü ildə Naxçıvana gəlib yerli ziyalılara arxalanaraq burada yeni tipli  təhsil ocağı olan “Məktəbi -Tərbiyə”ni təsis etdi.

Bu məktəb üçün o ayrıca tədris planı, dərs cədvəli, təqvimi iş planı, maliyyə təsərrüfat planı,  şagirdlər üçün ədəb qaydaları, valideynlər üçün nizamnamə, əlyazması şəklində dərsliklər  tərtib edərək,  məktəb şagirdlərinin hərtərəfli dünyəvi təhsilə yiyələnməsini təmin edirdi.  “Şərqi-rus ” qəzetində dərc olunmuş məqalələrdən  birində “Məktəbi-Tərbiyə”nin açılması haqqında yazılmışdır: “1894- cü  ilin  sentyabr ayında Naxçıvanda “Məktəbi-Tərbiyə” adlı bir məktəb  ehdas etdilər. Bu  aliqədr  müəllimin (Sidqiyə işarədir-F.C.) öz  işinə  isti qanı ilə  yanaşmağı və tərbiyəti- ətraflı   şagirdlərin şövqilə  məktəbə gedən  elm və  ədəb  təhsil  etməkləri xalqın  məhəbbətini cəlb  etdi və pul cəm  edib “Məscidi- Came”nin heyətində bir təzə məktəb bina etdilər”.

Doğrudan da Naxçıvan camaatı məktəbin mənfəətverici olduğunu hiss edib, onun üçün yeni bina  tikdirməyə  başladı. Yeni məktəb  binası yalnız camaatın vəsaiti hesabına  tikdirilirdi.

Araşdırılan  arxiv  sənədlərində “Tərbiyə” məktəbinin yeni binasının tikilməsinə maddi köməklik etmiş xeyriyyəçi, Bakı milyonçusu Hacı Zeynalabdin Tağıyev  haqqında iki sənədə rast gəldik ki, bu  sənədlərdən biri məktəbin  müdiri M.Tağı Səfərovun 10 iyun  1897-ci il tarixli İrəvan Quberniyası və Qars  vilayəti Xalq Məktəbinin müdirinə göndərdiyi raportdur. Həmin  raportda M.T.Səfərov yazır: “Məşhur xeyriyyəçi və hər  cür xeyirli işə, xüsusən də xalqın təhsili işinə köməklik edən  Bakı şəhər sakini Hacı Zeynalabdin Tağıyev Naxçıvandakı rus-tatar məktəbinə 1000 manat köməklik edib, həmin pullar eyvanın düzəldilməsinə və başqa  xərclərə yönəldilib. Bu haqda mən Siz həzrətlərinə bildirirəm.

Məktəbin müdiri (imza) M.T.Səfərov”

İkinci sənəd  isə  24 iyun 1897-ci il  tarixli müdir  əvəzi – rus dili müəllimi Ələkbər Suleymanovun  İrəvan  və Yelizavetpol quberniyaları Xalq  Məktəbləri  müdirinə  göndərdiyi məktubdur. Məktubda yazılır: “ Bildirmək istəyirəm ki, Tağıyev tərəfindən  bağışlanmış 1000 manat pul onun tərəfindən  ötən  ilin iyul ayında  Naxçıvan qəza  rəisi cənablarının adına  göndərilmişdir və məktəbin  binasını təmir  etmək  üçün qəza  rəisi tərəfindən  Naxçıvan şəhər  cəmiyyətinin nümayəndəsi Hacı Əliqulu Novruzova  təqdim olunmuşdur. Xərclər  və gəlir  kitabından  göründüyü kimi, bu pullar aşağıdakı kimi xərclənmişdir: 250 manat eyvanın  tikilməsinə, 40 manat rənglənməsinə, 30 manat su borusu və hovuza, 327 manat qapı-pəncərəyə, 83 manat məktəb  ləvazimatları almağa, cəmi 1000 manat.

Müdir əvəzi, rus dili müəllimi(imza) Ə.Süleymanov”.

Onu da qeyd etmək  lazımdır ki,  Sidqinin təsis  etdiyi “Məktəbi-Tərbiyə” Naxçıvan ziyalıları üçün də çox  böyük hadisə idi. Çünki Naxçıvan maarifpərvər demokratları qəzada birinci və hələlik yeganə mədəniyyət ocağı olan  bu  məktəbin ətrafında birləşmiş  və mübarizəni bu cəhətdən  aparırdılar.

Sidqinin pedaqoji fəaliyyətində  ən müsbət cəhətlərdən biri də ana dilinin  inkişafı məsələsi idi. O, qeyd  edir ki,  azərbaycanlıların  geri qalmasının və təhsil edə bilməməsinin bir  səbəbi də onların ana dilini  bilməmələri və öz  dilini bir yana qoyub, fars dilində yazışmalarıdır.

Sidqi öz  dövründə ana dilinin  tədrisinə fikir verilmədiyini təsvir  edərək, istifadəsiz qaldığından ana dilinin nə  halətə düşməsini ürək  ağrısı  ilə belə izah  edir: “Həmin biz Qafqazda sakin olan türklərin lisani- madərzadının tərzi- ifadəsi və işvədən və nə  qaydadır, bəyan olunsun ki, gərək bizlər ərəb lisanından nə əxz etmişik və farsi zəbanından nə  saxlamışıq və nə öyrənmişik ki,  türki dilimiz nə  halətə  düşübdür.”

Naxçıvan qəzasının ictimai həyatında fəal iştirak  edən, əhalini elmə, ədəbə, təhsilə və tərəqqiyə səsləyən bu  qabaqcıl pedaqoqun fəaliyyəti o zamankı təhsil işlərinə baxan bir sıra cəhalətpərəst rəislərin  xoşuna gəlmirdi.

Ona görə də  çar üsul-idarələri və  cəhalətpərəst  fanatiklər nəyin  bahasına olursa-olsun Sidqini yox  etməyə çalışır və heç olmazsa, onu məktəbin müdirliyindən  uzaqlaşdırmaq  istəyirdilər. Sidqini məktəbdən uzaqlaşdırmaq üçün həmin  rəislərin  əlində formal və lüzumsuz bəhanələr də var idi.

Bu isə Sidqinin müəllimlik sənədinin olmaması idi. Nəhayət,  Sidqinin sənədinin olmadığını bəhanə edib, onu  müdirlikdən (1897- ci ilin iyul ayında ) azad edirlər. Əgər qısa bir  müddət içərisində  imtahan verib attestat almasa, Sidqini müəllimlikdən də  çıxaracaqlarını ona çatdırmışdılar.

Ana dili  dərslərini tədris  edən M.T.Sidqi 1902- ci ildə quberniyaya gedib müvəffəqiyyətlə imtahan verərək müəllimlik attestatı alır.  Belə bir çətin şəraitdə  Sidqi təsis etdiyi “Tərbiyə” (1897-ci ildən “rus-tatar”) məktəbində ana dili müəllimi saxlanılır.

 Onu da qeyd edək ki, Sidqiyə göstərilən təzyiqlər və  Ordubada dəvət olunması ilə əlaqədar o, 1900-cü ilin iyul ayında  Ordubad şəhərində açılması nəzərdə tutulmuş rus-tatar (Azərbaycan) məktəbinə dəyişilməsi haqda İrəvan Quberniyası Xalq  Məktəbləri müdiriyyətinə xahişnamə göndərmişdir.

Bunu bilən II Kəlbalı xan oğlu, Naxçıvan şəhər  başçısı (starostu) və “Məktəbi-Tərbiyə”nin fəxri nəzarətçisi Cəfərqulu xan Naxçıvanski 19 avqust 1900-cü il  tarixdə  İrəvan quberniya  Xalq Məktəblərinin inspektoruna (sənəddə adı, soyadı göstərilməyib-F.C.) göndərdiyi məktubunda yazır: “Aldığım məlumatlara görə, Naxçıvan rus-tatar məktəbinin  müəllimi Məşədi Tağı Ordubadda  açılacaq rus-tatar məktəbinə çevrilir .

Siz həzrətlərinin nəzərinə çatdırmağı özümə borc hesab edirəm ki,  Naxçıvanda  yeni açılmış rus-tatar (“Tərbiyə”-F.C.) məktəbi yalnız adı çəkilən  müəllimin səyləri  hesabına  mövcuddur, hansının ki,  şagirdlərə dərs deməyə  və onları rus  məktəblərinə  hazırlamağa böyük  bacarığı vardır. Müəllim Səfərova  Naxçıvan şəhəri tərəfindən ildə 500 manat məvacib ödənilir. Adı çəkilən məktəb hələ tam formalaşmayıb. Əgər Səfərov Ordubad şəhərinə keçirilərsə, onda bu  məktəbi bağlanmaq təhlükəsi gözləyir. Naxçıvandakı rus-tatar məktəbi tam möhkəmləndikdən  sonra Səfərov başqa yerə  keçirilə bilər.

Yuxarıdakıları  nəzərinizə çatdıraraq, xahiş edirəm Məşədi Tağı Səfərovun Naxçıvan rus-tatar məktəbində saxlanması  xahişini rədd etməyəsiniz.

Naxçıvan şəhər  başçısı (starost) (imza) Cəfərqulu xan Naxçıvanski”.

Sidqinin  bilavasitə  məktəbdən  uzaqlaşmasını istəyən, Sidqinin məktəbin müdirliyindən azad edildikdən  sonra məktəbə müdirlik edən Ələkbər Suleymanov 27 avqust  1900- cü il tarixdə İrəvan  quberniyası Xalq  Məktəbləri inspektoruna  göndərdiyi raportda isə belə yazır: “Mənim nəzarətimdə  olan məktəbin  tatar (Azərbaycan-F.C.) müəllimi Məşədi Tağı Səfərov siz həzrətlərinə  müraciət edərək onun Ordubad şəhərində bu təhsil ilinin başlanğıcında açılması nəzərdə tutulan rus-tatar məktəbinə  keçirilməsini xahiş edib.

Bunu nəzərə alaraq, sizdən  xahiş edirəm ki, Səfərovun Ordubad  məktəbinə keçirilməsi xahişi yerinə yetirilərsə, onda şəhər tərəfindən  Səfərova ayrılmış 500 manata icazə  verin elə şəxsi işləməyə dəvət edim ki, mənə rus dilinin tədrisində köməklik etsin və ona illik 400 manat məvacib verilsin. Qalan 100 manatın 50 manatı kitabxanaya və 50 manatı isə dəftərxana ləvazimatına xərclənsin.

Məktəbin nəzarətçisi (müdiri) (imza) Ə.Süleymanov”.

Bu dövrdə Sidqinin böyük nüfuz sahibi olduğunu görən ordubadlılar Ordubad şəhər starostu (başçısı-F.C.) Abutalıbovdan xahiş edirlər ki, Sidqini Ordubada qaytarsınlar.

Ordubaddan alınan rəsmi təliqələrdən birində yazılmışdır: “Ordubad şəhər müsəlman cəmiyyətinin 5 fevral 1900-cü il tarixli qərarına əsasən 1 sentyabr 1900-cü il tarixdən Ordubadda başqa bir rus-tatar məktəbi təsis olunmuşdur.

Cəmiyyətin üzvlərindən Hacı Məhəmməd Hacı Abdulla oğlu Quliyev, Məşədi Sadıq Cabbar oğlu ilbəil məktəbin saxlanması üçün lazımi gəlir verəcəklərini öhdələrinə götürmüşlər.

Müəllimlərin seçilməsi işi cəmiyyətin xüsusi iclasında həll olunmuş, müsəlman dilinin tədrisi isə sizə tapşırılmışdır.

 Əlahəzrət, Ordubad şəhər müsəlman cəmiyyətinin bu xoş arzusunu sizə çatdırmaqla, öz tərəfimdən əminəm ki, doğma şəhərimizin gənc nəslinin maariflənməsinə siz tərəfdən xidmət göstərilməsinə etiraz etməyəcəksiniz.

Cəmiyyətə müsbət xəbər çatdırmaq üçün səbirsizliklə cavabınızı gözləyirəm.

Ordubad şəhər starostu (başçısı) (imza) Abutalıbov”.

Lakin Sidqi Naxçıvandan qayıtmaq istəmir. Onsuz da o,  var qüvvəsini Naxçıvanda gənc nəslin təlim-tərbiyəsinə sərf edirdi. Buna görə də M.T.Sidqi 1900-cü ilin iyulunda Ordubadda yeni açılacaq rus-tatar (Azərbaycan) məktəbinə keçirilməsi haqda İrəvan Quberniyası Xalq Məktəbləri inspektoruna yazdığı xahişnamənin icra edilməməsi haqda 2 sentyabr 1900-cü il tarixdə bir xahişnamə göndərib: “Ordubadda açılmış yeni rus-tatar məktəbinə keçirilmək istədiyimi sizə bildirmişdim. Siz Həzrətlərindən xahiş edirəm ki, 27 iyul 1900-cü il tarixli çevrilmək haqqında xahişimi həyata keçirməyəsiniz.

Məşədi Tağı Sidqi Səfərov  (imza)

Bir sıra elmi-pedaqoji, ədəbi-publisist, ictimai-siyasi, fəlsəfi əsərlərin müəllifi Sidqini yaşadığı mühiti, xalqının acınacaqlı və ətalətli həyatı narahat etməyə bilməzdi. İlk günlərdən öz xalqının həyatında gördükləri acınacaqlı vəziyyət onun həssas qəlbinə güclü təsir göstərirdi. Buna görə də Sidqi ürək xəstəliyinə tutulur. Tez-tez tutan ürək ağrıları kəskinləşib 1903-cü il dekabrın 8-də qonaq dəvət olunduğu Qarabağlar kəndində vəfat etməsinə səbəb olur.

M.T.Sidqinin ölümü ilə bağlı Naxçıvan rus-tatar (Azərbaycan) məktəbinin nəzarətçisi ( müdiri-F.C. ) Ələkbər Süleymanov  12 dekabr 1903-cü ildə İrəvan Quberniyası Xalq Məktəbləri müdirinə göndərdiyi raportda yazır: “Siz həzrətlərinə çatdırmaq istəyirəm ki, mənim nəzarətimdə olan məktəbin müəllimi Məşədi Tağı Səfərov bu ilin dekabr ayının 8-də müsəlmanların “Oruc bayramı” günü Qarabağlar kəndində tanışının evində vaxtsız vəfat edib.

Bunları siz həzrətlərinə çatdıraraq, sizin tatar dilinin tədrisi işinə dair sərəncamınızı gözləyirəm.

Məktəbin nəzarətçisi (imza) Ə.Süleymanov”.

Sidqinin ölümündən sonra Naxçıvan rus-tatar (Azərbaycan) məktəbinin müəllimi Molla Əli Hüseynzadə 20 dekabr 1903-cü il tarixli İrəvan Quberniyası Xalq Məktəbləri müdirinə göndərdiyi ərizəsində yazır: “Naxçıvan rus-tatar məktəbində 9 il qanun dərsləri tədris edərək, nəinki dini qanunlar dərsi, həmçinin məktəbin birinci şöbəsində Azərbaycan dili dərsi tədris etmişəm və ən yeni metodlarla ana dilini tədris etmək bacarığına yiyələnmişəm. Buna görə də sizdən xahiş edirəm boş olan tatar (Azərbaycan- F.C.) dili müəllimi vəzifəsinə məni təyin edəsiniz.

Şəriət müəllimi (imza) Molla Əli Hüseynzadə”.

M.T.Sidqinin ölümünün dekabrın 9-da olmasının bir çox məqalə, kitab, ensiklopediya və monoqrafiyalarda göstərilməsinə baxmayaraq, məktəbin nəzarətçisi (müdiri) Ə.Süleymanovun İrəvan Quberniyası Xalq Məktəbləri inspektoruna göndərdiyi məktubunda və Sidqinin həyat yoldaşı İsmət xanımın Sidqinin ölümü ilə əlaqədar uşaqlarına dövlət tərəfindən təqaüd kəsilməsi haqqında məktəbin müdirinə yazdığı ərizəsində Sidqinin dekabrın 8-də vəfat etməsi göstərilir.

İsmət xanımın dilindən Sidqinin oğlu Məhəmmədəli Səfərov tərəfindən (Məhəmmədəli Səfərov təhsilini “Məktəbi-Tərbiyə” də almış, yazıçı kimi “Kommunist”, indiki “Xalq qəzeti”ndə rəhbər vəzifədə çalışmışdır.-F.C. ) yazılmış ərizədə də Sidqinin dekabr ayının 8-də ölməsi göstərilir. Ərizənin tam mətni belədir: “Naxçıvan rus-tatar məktəbinin nəzarətçisi cənablarına. Sizin nəzarətinizdə olan Naxçıvan rus-tatar məktəbinin keçmiş müəllimi, mərhum Məşədi Tağı Səfərov Sidqinin həyat yoldaşı İsmət xanım Səfərova tərəfindən

                    Ərizə

Siz Həzrətlərinə məlumdur ki, mənim ərim, keçmiş tatar (Azərbaycan- F.C. ) dili müəllimi, Sizin nəzarətinizdə olan rus-tatar məktəbinin (“Tərbiyə”-F.C. ) banisi olub. Yaxın gələcəkdə on illiyini qeyd edəcək, düzgün təşkil olunmuş rus-tatar məktəbinin Naxçıvanda açılması fikrini həyata keçirmək o qədər də asan iş deyildir. Çünki bu şəhərin qara əhalisi hər cür yenilikdən qorxurdu və məktəb islahatını dini ənənələrə xəyanət hesab edirdi. Bir faktı da qeyd edim ki, Naxçıvan rus-tatar məktəbi açılan zaman bu cür tədris müəssisəsi nəinki quberniyada, hətta Zaqafqaziyanın müsəlman mərkəzlərinin əksəriyyətində belə yox idi. Əgər Naxçıvan bu mənada digər şəhərləri üstələyibsə, bu uğur mənim mərhum ərim – Məşədi Tağı Səfərov- Sidqinin enerjisi və bacarığı sayəsində olub.

1894-cü ildə məktəbin zəminini hazırlamaq üçün iş gedirdi. Bir tərəfdən məktəbin açılması üçün küçədə təbliğat aparılırdı, digər tərəfdən maddi vəsaitlərin çatışmaması, üçüncü tərəfdən məktəbin açılması və təşkili ilə bağlı işlər. Bu işlərdə Naxçıvan maarifçilərinə kömək etmək üçün mənim ərim qəza rəisi cənab Slavoçinski ilə birlikdə Ordubaddan Naxçıvana gəlib. O, qısa müddət ərzində səsli tədris metodu tətbiq edərək naxçıvanlıların və başqalarının etimadını doğrultdu və bir neçə ay ərzində hazırkı rus-tatar məktəbini yaratdı.

Görkəmli pedaqoji qabiliyyəti, işinə olan böyük məhəbbəti, təsirli sözlərlə öyrənməyi təbliğ etmək qabiliyyəti, böyük əxlaqı və böyük keyfiyyətləri mənim ərimə xalq xadimi şöhrətini gətirdi. 1903-cü ilin dekabrın 8-də mənim ərim Səfərov vaxtsız rəhmətə getdi. Arxasında altı azyaşlı yetimi ac qoydu. Buna görə də siz həzrətlərindən mənim mərhum ərimin yuxarıda saydığım xidmətlərini nəzərə alaraq rəhbərlikdən, onların əlində olan məbləğdən, onun (Sidqinin- F.C.) ailəsinə, hansı ki çıxılmaz vəziyyətdədi, müavinət verilsin. İsmət xanımın savadı olmadığından onun xahişi ilə yazdı: Məhəmmədəli Səfərov. 28 dekabr 1903-cü il. Naxçıvan şəhəri”.

İsmət xanım Səfərovanın ərizəsi ilə bağlı Naxçıvan şəhər rus-tatar məktəbinin (“Tərbiyə”) nəzarətçisi (müdiri) Ə.Süleymanov İrəvan quberniyası xalq məktəblərinin müdirinə mərhum Sidqinin ailəsinə müavinət verilməsi ilə bağlı göndərdiyi 29 dekabr 1903-cü il tarixli raportu ilə əlaqədar Qafqaz Təhsil Dairəsi İrəvan quberniyası Xalq Məktəblərinin müfəttişi 5 yanvar 1904-cü il tarixdə İrəvan Quberniya Xalq Məktəbləri müdirinə göndərdiyi məktubunda yazır: “Naxçıvan rus-tatar məktəbinin nəzarətçisi 29 dekabr tarixli 71 № li raportunun və ona əlavə olunmuş həmin məktəbin keçmiş tatar dili müəllimi Məşədi Tağı Səfərov Sidqinin dul arvadı İsmət xanımın  xahişnaməsini təqdim edərək siz həzrətlərindən xahiş edirəm ona altı azyaşlı uşağı ilə birlikdə mərhum ərinin Naxçıvan rus-tatar məktəbində aldığı ilk əmək haqqısı məbləğində məvacib təyin edəsiniz. Müfəttiş (imza)”.

 O zaman Sidqinin Naxçıvanda ən yaxın dostları və həmfikirləri də az deyildi. Bunların içərisində Naxçıvanın ən savadlı, məlumatlı və gözüaçıq ziyalılarından olan Cəlil Məmmədquluzadə, Qurbanəli Şərifov, Nəsrulla Şeyxov, Əsədağa Kəngərli, Paşa ağa Sultanov və bir çoxları Sidqi ilə bir cəbhədə “zülmət dünyasına” qarşı mübarizə aparırdılar.

Xalq maarifi sahəsində göstərdiyi xidmətlərə görə o dövr Azərbaycanın bütün qabaqcıl ziyalıları, yazıçı, müəllim və məktəbdarları Sidqinin yaradıcılığına, xüsusən, elmi-pedaqoji fəaliyyətinə çox yüksək qiymət verirdilər.

Yorulmaz maarif fədaisi olan Sidqinin Azərbaycan maarifi və mədəniyyətinin tərəqqisində göstərdiyi misilsiz xidmətlərini demokrat yazıçı Cəlil Məmmədquluzadə belə qələmə almışdır: “Sidqinin Vətənimizə etdiyi qulluğun qədrini bilməkdən ötrü lazımdır müqabilə etmək, camaatımızın savad və maarif aləmində olan indiki əhval ilə on il bundan əqdəm olan halətini.Tərəqqi çox artıq görünür və əgər söyləsə ki, bu tərəqqinin onunda doqquzuna bais məhz Sidqidir, - insafdan və həqiqətdən bil mərrə uzaq olmaz. O hörmət və məhəbbət ki, camaatımızın mərhuma göstərdiyi, indiyə kimi heç bir şəxsə göstərməyib.”

Məlum olduğu kimi, görkəmli pedaqoq, maarifçi və şair Məhəmməd Tağı Sidqinin 160 illik yubileyi ölkəmizdə, xüsusən Naxçıvan MR-də təntənə ilə qeyd olunmuşdur. M.T.Sidqinin yubileyinin keçirilməsi haqqında Naxçıvan Muxtar Respublikası Ali Məclisi sədrinin 20 avqust 2014-cü il tarixli sərəncamında qeyd olunur: “Azərbaycanda milli  və dünyəvi məktəbin, marifçilik hərəkatın inkişafına mühüm töhfələr verən, xalq müəllimi kimi böyük şöhrət qazanan Məhəmməd Tağı Sidqi 1892-ci ildə Ordubadda yeni  tipli “Əxtər” məktəbi yaratmış, 1894-cü ildə Naxçıvanda “Tərbiyə” məktəbinin əsasını qoymuşdur. Məhəmməd Tağı Sidqinin Azərbaycan teatrının inkişafında da xidmətləri olmuşdur”.

Yorulmaz maarif fədaisi, görkəmli pedaqoq Məhəmməd Tağı Sidqinin Azərbaycanda təhsilin və mədəniyyətin inkişafındakı danılmaz xidmətləri qədirbilən xalqımızın yaddaşından heç vaxt silinməyəcəkdir.

Fəxrəddin CƏFƏROV,
tarix üzrə elmlər doktoru