Oktyabrın 10-u XX əsrdə Azərbaycanın dünya elminə bəxş etdiyi görkəmli simalardan biri - şərqşünas alim, pedaqoq, filologiya elmləri doktoru, professor Aida İmanquliyevanın doğum gündür. Təsadüfi deyil ki, qədirbilən xalqımız hər il bu günü alimin xatirəsinə ehtiram və hörmət əlaməti olaraq silsilə tədbirlərlə qeyd edir.

Həyatının bütün dövrlərində  amalını, məqsədini, məramını xeyirxahlıq üstə kökləmiş bu nəcib insan, böyük alim 53 illik ömür yolunda dünya şərqşünaslıq elminə dəyərli töhfələr vermişdir. Bəli, Aida İmanquliyeva haqqında alim, təşkilatçı, ana, zərif qadın kimi çox yazılıb və bundan sonra daha çox yazılacaqdır. Çünki zaman ötdükcə biz Aida xanımın böyüklüyünü, kamilliyini və zənginliyini daha yaxşı duyur, daha dərindən dərk edirik.

Onun hansı cəhətini daha qabarıq vermək, hansı məziyyətini ön plana çəkmək müşkül məsələdir. Çünki Aida xanımdakı bu cəhətlər bir-biri ilə elə möhkəm çulğalaşır ki, onları ayırmaq qeyri-mümkündür. İstər-istəməz ona hərtərəfli yanaşmalı, ondan hərtərəfli bəhs etməli olursan. Fikirlərimizi  Aida xanımla eyni dövrdə yaşayan müasirləri də təsdiq edərək deyirlər ki, o, Azərbaycan qadınlarına xas olan ən nəcib keyfiyyətləri təcəssüm etdirirdi. Zərif, kövrək qəlbli alim əhatəsində olan hər bir insanın problemləri ilə maraqlanır, nəvaziş və qayğısını əsirgəmirdi...

Aida xanım İmanquliyeva 1939-cu il oktyabrın 10-da Bakı şəhərində dünyaya gəlmişdir. 1957-ci ildə Bakı şəhərinin 132 saylı orta məktəbini qızıl medalla bitirmişdir. Həmin ildə Azərbaycan Dövlət Universitetinin (indiki BDU-nun) şərqşünaslıq fakültəsinin ərəb filologiyası bölməsinə daxil olmuşdur. 1962-ci ildə universiteti bitirəndən sonra həmin universitetin Yaxın Şərq xalqları ədəbiyyatı tarixi kafedrasının aspirantı olmuş, daha sonra keçmiş Sovetlər Birliyinin  Elmlər Akademiyasının Asiya Xalqları İnstitutunun aspiranturasında təhsil almışdır. 1966-cı ildə namizədlik dissertasiyasını uğurla müdafiə edən Aida xanım İmanquliyeva Azərbaycan Elmlər Akademiyasının Şərqşünaslıq İnstitutunda məhsuldar elmi fəaliyyətə başlamışdır. Zəhmətkeşliyi, zəkası, qabiliyyəti , istedadı ilə diqqətləri cəlb edən Aida xanım elmin bütün enişli-yoxuşlu yollarını pillə-pillə keçərək kiçik elmi işçidən baş elmi işçi, şöbə müdiri, elmi işlər üzrə direktor müavini və nəhayət, Azərbaycan Elmlər Akademiyası Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru vəzifəsinə qədər  ucalmışdı. 1989-cu ildə Aida xanım İmanquliyeva Tbilisi şəhərində müvəffəqiyyətlə doktorluq dissertasiyasını müdafiə etmiş, filologiya elmləri doktoru elmi dərəcəsi və tezliklə bu ixtisas üzrə professor adını almışdır. Onu da deyək ki, aspiranturada təhsil aldığı müddətdə Aida xanım özü üçün tədqiqat obyekti kimi ərəb məhcər (mühacirət) ədəbiyyatını seçmişdir. Şimali Amerikada təşəkkül tapıb formalaşmış məhcər ədəbiyyatı, xüsusilə 1920-ci ildə təsis edilmiş “Qələmlər birliyi” ərəb ədəbiyyatı tarixində xüsusi çəkisi və mövqeyi olan ədəbi məktəbdir. Aida xanım qısa müddət ərzində namizədlik dissertasiyası müdafiə etmiş, məhcər ədəbiyyatının görkəmli nümayəndələri Mixail Nüaymə və Cübran Xəlil Cübran haqqında monoqrafiyalar yazıb çap etdirmişdir. Aida xanım öz istedadı və əməksevərliyi sayəsində qısa zaman kəsiyində keçmiş Sovet İttifaqında yeni ərəb ədəbiyyatı üzrə ən tanınmış mütəxəssislərdən birinə çevrilmişdir.

Çoxşaxəli yaradıcılığı, ictimai həyatda da geniş fəaliyyəti olan Aida xanım bütün bunların fövqündə ailə ocağının müqəddəsliyini, Şərq qadınına məxsus olan incə ruhu qoruyan gözəl həyat yoldaşı, övlad sevgisi ilə yaşayan mehriban ana, qayğıkeş nənə, əsl xanım, zərif qadın idi. Yüksək vəzifələr, elmi titullar, ictimai həyatda fəallıq onu bu ümdə insani keyfiyyətlərdən əsla məhrum edə bilməmişdi. İnanılmaz zəka, zəhmətkeşlik, qayğıkeşlik, həssaslıq, dostcanlılıq, səmimiyyət, yüksək əxlaq – bütün bunlar Aida xanıma xas olan keyfiyyətlər idi. 

Təbii ki, bu, həm də ailədən gələn genetik xüsusiyyət idi. Çünki Aida xanımın doğulduğu, böyüdüyü ailənin və gəlin gəldiyi ocağın Azərbaycan xalqının ədəbi-mədəni fikrində öz yeri və sanbalı vardır. Belə bir mühit onun ədəbi-elmi yaradıcılıqla gərəyincə məşğul olması üçün mənəvi zəmin yaratmışdır. Aida xanımın atası - görkəmli jurnalist, pedaqoq, əməkdar elm xadimi Nəsir İmanquliyev Azərbaycan mətbuatında inkişafın bünövrəsini qoyanlardan biri olmuşdur, uzun müddət “Bakı” və “Baku” qəzetlərinin baş redaktoru işləmişdir. Anası Gövhər İmanquliyeva (Sultanzadə) Şamaxıda əsilzadə ailəsində anadan olmuşdur. Aida xanım görkəmli Azərbaycan yazıçısı, alim və pedaqoq Mir Cəlal Paşayevin ocağına gəlin köçmüşdür. Boya-başa çatdığı mötəbər ziyalı mühitinin məlum təsirinin nəticəsidir ki, Aida xanım İmanquliyevanın həyat və yaradıcılığı milli ziyalı qadınlar içərisində bənzərsizliyi, yüksək dəyərli xüsusiyyətləri ilə seçilirdi.

Böyük alim keçmiş SSRİ-də Şərqşünaslıq Cəmiyyəti Rəyasət Heyətinin, Şərq Ədəbiyyatının Tədqiqi üzrə Əlaqələndirmə Şurasının üzvü olmuşdur. Professor Aida İmanquliyeva çox az insana nəsib olan elmi istedadı, təşkilatçılıq qabiliyyəti və pedaqoji fəaliyyəti özündə birləşdirən bir alim idi. O, 20 ildən artıq müddətdə Bakı Dövlət Universitetinun şərqşünaslıq fakültəsində ərəb ədəbiyyatından mühazirələr oxumuş, xüsusi kurslar aparmış, dissertasiya və diplom işlərinə rəhbərlik etmişdir.

Aida İmanquliyevanın maraqlı mühazirələrini dinləmiş tələbələr həmişə onun mahir mühazirəçi olduğunu qeyd edirlər. Bu günün tələbələri isə onun kitablarından, məqalələrindən, əlyazma şəklində olan mühazirələrindən bəhrələnirlər. Bu gün hər kəs etiraf edir ki, uzun illər pedaqoji fəaliyyətlə məşğul olan Aida xanım Sovet İttifaqında və Azərbaycanda yeni ərəb ədəbiyyatı kursunun əsas yaradıcılarındandır.

Aida xanım İmanquliyevanın tədqiqat əsərləri və tərcümələri ədəbiyyat və mədəniyyət xəzinəmizin zəngin sərvətləridir. Qələmə aldığı bütün əsərləri bu insanın əsl elm fədaisi, cəsarətli fikir və söz sahibi, kamil şəxsiyyət olduğunu təsdiq edir. Aida xanım qısa, lakin şərəfli ömrü boyu Azərbaycan elminin inkişafı yolunda bacardığını etmişdir. Aida İmanquliyevanın Şərq müdrikliyi ilə Qərb həssaslığını özündə cəmləşdirən ərəb məhcər ədəbiyyatının yaranması, inkişafı, sənətkarlıq xüsusiyyətləri, spesifikası, onun başqa ədəbi məktəblərdən fərqli cəhətləri, məhcər ədəbiyyatını bir ədəbi cərəyan kimi səciyyələndirən məziyyətlər barədə mülahizə və fikirləri bu gün şərqşünaslıq sahəsində görkəmli mütəxəssislər tərəfindən bəyənilir və qəbul edilir.

Yuxarıda işarə etdiyimiz kimi, 3 monoqrafiyanın (“Mixail Nüaymə və ”Qələmlər birliyi",  “Cübran Xəlil Cübran”,  “Yeni ərəb ədəbiyyatı korifeyləri”  və 70-dən artıq elmi məqalənin müəllifi olan Aida xanım İmanquliyeva Şərq filologiyası sahəsində yazılmış bir çox elmi əsərlərin redaktoru olmuşdur. O, həmçinin Azərbaycan Elmlər Akademiyasının  Şərqşünaslıq İnstitutunda fəaliyyət göstərən “Asiya və Afrika xarici ölkə ədəbiyyatları” ixtisası üzrə müdafiə şurasına sədrlik etmişdir. Şübhəsiz ki, Aida xanım İmanquliyeva Azərbaycanda Şərq-Qərb qarşılıqlı ədəbi əlaqə və təsirini sistemli şəkildə araşdıran ilk azərbaycanlı alimdir. O, Şərq və Qərb mədəniyyətlərinin qarşılıqlı təsir və əlaqələrini öyrənərkən hər iki ədəbiyyatın ümumbəşəri dəyərlərini əsas götürmüş, mədəni tərəqqini şərtləndirən amillərə istinad etmişdir.  Onun nəzəri tədqiqat dairəsini ümumiləşdirən “Ərəb filologiyası məsələləri”, “Şərq filologiyası məsələləri”, “Şərqin problemləri: tarix və müasirlik” və onlarca digər məqalə və elmi əsərləri alimin elmi maraq və tədqiqat əhatəsinin çox geniş və müxtəlif sahələrə, yalnız filologiya elminin deyil, digər ictimai-humanitar elmlərin sərhədlərinə də nüfuz etdiyinin göstəricisidir.

AMEA-nın Şərqşünaslıq İnstitutunda direktorun müavini, direktor vəzifələrində çalışdığı dövrlərdə Aida xanım dəyərli elmi təşkilatçılıq fəaliyyətində yüksək ixtisaslı ərəbşünas kadrların hazırlanmasını daim diqqət mərkəzində saxlamışdır. Təsadüfi deyil ki, institutun “Ərəb filologiyası” şöbəsinə başçılıq etdiyi qısa müddət ərzində onun bilavasitə səyləri ilə 10-dan artıq namizədlik dissertasiyası müdafiə edilmişdir.

Akademik Ziya Bünyadov görkəmli şərqşünasın elmi-pedaqoji fəaliyyətinin bu cəhətini xüsusi vurğulamışdır. O qeyd etmişdir ki, Aida xanım həmişə öz dərin elmi biliyini gənc alim və aspirantlarla bölüşür, əlindən gələn köməyi onlardan əsirgəmirdi.

Böyük alimlə 15 il birgə çalışan Milli Məclisin deputatı, AMEA-nın akademik Z.M.Bünyadov adına Şərqşünaslıq İnstitutunun direktoru, filologiya elmləri doktoru, professor Gövhər Baxşəliyeva onun fəaliyyətindən, nümunəvi insani keyfiyyətlərindən söz açarkən deyib: “Ulu Tanrı Aida xanımı yaradarkən çox səxavətli olmuş, ona yüksək şəxsi və intellektual keyfiyyətlərlə yanaşı, qibtədoğuran bir zahiri gözəllik də bəxş etmişdi. Onun gözəlliyini vəsf etmək üçün bəlkə də Füzuli qələmi, Vaqif təbi, Ələsgər sözü gərəkdir. Çünki bu zahiri gözəllik onun daxili aləmi, zəngin mənəvi dünyası, incə ruhu və həssas qəlbi ilə tam bir harmoniya təşkil edirdi. Çox təəssüf ki, görkəmli şərqşünas-alim, elm təşkilatçısı, pedaqoq, filologiya elmləri doktoru, professor Aida xanım İmanquliyevanın ömür yolu qısa oldu.  Amma onsuz ötən illər bir həqiqəti də ortaya qoydu: Aida xanım bizdən yalnız cismən ayrılıb - adı dillərdən düşmür, xatirəsi ürəklərdən silinmir. Onun ruhu aramızda dolaşır, övladlarında, əsərlərində, tələbələrində, həmkarlarında yaşayır, yolumuzu işıqlandırır, bizi sabaha səsləyir. Əsərləri dönə-dönə oxunur, təhlil və tədqiq edilir, tərcümə olunur, yenidən işıq üzü görür. Nə qədər ki, onun alim qələmi ilə uğrunda mübarizə apardığı ideya və amallar aktuallığını itirməyib, nə qədər ki, Şərq və Qərb münasibətlərində tam anlaşma bərqərar olmayıb, insanlar dönə-dönə professor Aida İmanquliyevanın əsərlərinə müraciət edəcək və gələcək nəsillər onu daim minnətdarlıqla xatırlayacaqlar”.

Aida xanım İmanquliyevanı tanıyanlar onun son dərəcə zəhmətkeş və özünə qarşı həddindən artıq tələbkar bir alim olduğunu yaxşı bilirdilər. Onun qələmindən çıxan hər bir əsər gərgin, böyük bir zəhmətin nəticəsidir. Tədqiqatçıların haqlı olaraq qeyd etdikləri kimi, Aida xanım bu gün ərəb məhcər ədəbiyyatının beynəlxalq miqyasda ən görkəmli, ən sanballı tədqiqatçısıdır. Bunu nəinki Azərbaycan və əski sovet ərəbşünasları, hətta Avropa şərqşünasları, ərəblərin özləri belə, etiraf edirlər.

AMEA-nın müxbir üzvü, professor Səlahəddin Xəlilovun “Şərq ruhunun Qərb həyatı. Aida İmanquliyeva yaradıcılığının izi ilə” kitabında (elmi redaktoru professor Nərgiz xanım Paşayevadır) görkəmli şərqşünas-alim Aida xanım İmanquliyevanın elmi-nəzəri irsindən söz açılır və müxtəlif səhifələrində diqqətçəkən məqamlara toxunularaq deyilir:  “Aida xanım Şərq ruhunu özündə yüksək səviyyədə təcəssüm etdirən, eyni zamanda müasir Qərb mədəniyyətinə dərindən bələd olan, sovet məkanında bizə görə Qərb sayılan Moskva və Sankt-Peterburqda Şərq ruhunu böyük ləyaqətlə təmsil edən bir Azərbaycan qadını, Qərb üçün şərqşünas, Şərq üçün qərbşünas alim idi... Aida xanımın əsərlərində izahını tapan bir çox nəzəri məsələlərlə yanaşı, ədəbi-bədii komparativistika təcrübəsi də milli ədəbiyyatşünaslığımız üçün böyük əhəmiyyətə malikdir. Şərq və Qərb düşüncə tərzlərinin xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla aparılan müqayisələr Azərbaycan ədəbiyyatının da dünya ədəbiyyatı kontekstində nəzərdən keçirilməsi və Qərb romantik poeziyası ilə paralellər yaradılması üçün geniş imkanlar açır... Aida xanıma qədər nəinki ərəb məhcər ədəbiyyatı, habelə Qərb romantik poeziyası Azərbaycanda geniş tədqiq olunmamışdı. U.Bleyk, Emerson, Uitmen kimi görkəmli şairlərin həm bədii yaradıcılıq metodları, həm də ideya mövqeləri Azərbaycan oxucularına ilk dəfə olaraq məhz Aida İmanquliyeva tərəfindən təqdim olunmuşdur...”

Bu məqamda qeyd etmək yerinə düşər ki, müasir Qərb fəlsəfəsində və mədəniyyətində hermenevtik metodlarla mətnlərin və simvolların kəşf edilərək interqetasiya (şərh-təfsir) məsələsi öz aktuallığını mühafizə edir. Belə ki, məşhur fransız filosof və hermenevtik mütəxəssis Pol Rikora görə bir mədəniyyəti şərh etmək və ya onun simvollarını yozmaq o mədəniyyəti müəyyən dərəcədə dəyişdirmək mənasına gəlir. Nəticədə, bu şərh və yozumlar sayəsində “şərhlərin-yozumların toqquşması” (conflict of interpretations) məsələsi ortaya çıxır. Bu isə normaldır və ancaq hermenevtik metodologiya ilə izah oluna bilər.  Maraqlıdır ki, Aida xanım İmanquliyevanın  yaradıcılığı həm fəlsəfi, həm də ədəbi mətnlərin anlaşılması və şərh olunmasında müasir dövrdə geniş tərzdə tətbiq olunan hermenevtik tezis və təhlillər ilə zəngindir. Məhz Aida xanımın əsərlərində hermenevtik metod vasitəsi ilə ixtisaslararası (interdisipliner) əlaqələrin ən aktual nümunələrinə rast gəlmək mümkündür. Nəticədə, professorun bütün yaradıcılığı  ekzistansial olaraq varlığı, mətnləri və ümumiyyətlə, ədəbi əsərləri anlayaraq öz həyat anlayışımızı və mənəvi dünyamızı zənginləşdirməyimizdə böyük əhəmiyyət kəsb edir və edəcəkdir. Aida xanımın  bütün elmi-bədii yaradıcılığı, ictimai fəaliyyəti də bütövlüyə, vəhdətə can atan xarakterin ifadəsi olmuşdur. Böyük alim  Azərbaycan qadınlarına xas olan ən nəcib keyfiyyətlər təcəssüm edirdi. Onun ömür yolu, həyatın, varlığın əsasında duran mənəvi bağları qurmağa, tamlığa, vəhdətə can atan bir insan idrakının, bir ana, bir qadın ruhunun təcəssümü olmuşdur. Ancaq heç bir insan əbədi ömür sürmək üçün dünyaya gəlməyib. Hər birimiz bu dünyanın müvəqqəti sakinləriyik. Bununla belə insan öz əməlləri, yaratdığı əsərləri, insanpərvərliyi ilə bu müvəqqəti həyatda ölməzlik  qazana  bilər. 

Böyük alim, professor Aida xanım İmanquliyeva da öz əməlləri, yaradıcılığı ilə ölməzlik abidəsinə çevrilmişdir. O, 1992-ci il sentyabrın 19-da vəfat etsə də bu gün də ürəklərdə yaşayır, onun elmi fəaliyyəti bu gün də tədqiqatçıların diqqət mərkəzində saxlanılır. Qürurla deyə bilərik ki, bu gün də   Aida xanım ölməz tədqiqat əsərləri ilə Qərb ilə Şərqin sivilizasiyalararası toqquşmadan yan keçməsinə, dialoqun və qarşılıqlı anlaşmanın ədavətə, dini fanatizmə qalib gəlməsinə kömək edir.

“Xalq qəzeti”