Azərbaycan  elminin ağsaqqallarından  biri, Milli Elmlər Akademiyasının (AMEA) həqiqi üzvü, Ali Attestasiya ­Komissiyasının Arxeologiya və Etnoqrafiya üzrə Müdafiə Şurasının sədri, Arxeologiya  və Etnoqrafiya İnstitutunun  şöbə  müdiri  Teymur  Bünyadov  88 illik ömrünün  böyük  bir hissəsini ölkəmizdə etnoqrafiya  elminin formalaşmasına və inkişafına,  xalqımızın  tarixinin  və milli-mənəvi dəyərlərinin öyrənilməsinə, milli ruhumuzun  saflaşmasına  həsr etmişdir. Yetirmələri onu Azərbaycan  milli etnoqrafiya  məktəbinin yaradıcısı, kimi dəyərləndirir və ehtiram bəsləyirlər.

Alimin dostları  fəxrlə  deyirlər ki,  Teymur  müəllimin  elmi  məqalələri  və monoqrafiyaları  etnoqrafiya  elmimizin  özülü, onun  redaktorluğu  və  fəal iştirakı ilə  ərsəyə  gələn "Azərbaycan  etnoqrafiyası" üçcildliyi isə bu sahənin başının tacıdır.  İctimai elmlər sahəsində  mühüm  hadisə  kimi dəyərləndirilən  bu ensiklopedik nəşrdə  Azərbaycan  xalqının  təsərrüfat həyatı,  maddi  və  mənəvi  mədəniyyəti, sənətkarlıq  və ailə-məişət məsələləri geniş əksini  tapıb.

Odlar yurdunu qarış-qarış  gəzən, topladığı  etnoqrafik materialları özünəməxsus  dəst-xətlə və məhəbbətlə  tədqiq  edən alim  həm  də incəqəlbli folklorşünas, istedadlı  nasir  və şairdir.  Onun  müxtəlif  illərdə  nəşr  etdirdiyi "Göz yaşları" romanı, "Xan çinarın kölgəsində", "Ana birdi, Vətən tək", "Başı çalmalı  dağlar" adlı  üçcildlik bayatılar  toplusu, "Dedim  ki,  yadigar qalsın"  hikmətli  sözləri  və digər  kitablarını oxucular böyük  sevgi ilə qarşılamışlar.  Xalqımızın  zəngin mənəvi dünyası,  düçar  olduğumuz uzun sürən müharibənin  ağrıları,  vətənpərvər  oğul  və qızlarımızın  döyüş  əzmi  bu  əsərlərin  əsas qayəsini  təşkil edir.

Ömrünün  müdrik  çağında yenə  də  gənclik  şövqü  ilə yazıb-yaradan  Teymur  müəllimin  əsərləri bizi özümüzə daha  yaxından tanıdır, hər birimizdə zəngin keçmişimizə dərin ehtiram və  gələcəyə möhkəm  inam  hissi yaradır. Onlarca  elmlər  doktoru  və namizədi yetişdirmiş bu  nurani  insan təkcə  elmdə yox,  həm də  həyatda öz  məktəbini yaratmışdır: elm, insanlıq  və tərbiyə  məktəbini.  Alim həmişə  gənclərə dəstək  olmuş,  onlara  əsl  atalıq  nəvazişi göstərməyə çalışmışdır. Kim bilir,  bəlkə də bu, onun  uşaqlıq  və  erkən gənclik  illərində üzləşdiyi həyatın  sərt sınaqları, ağrı-acıları  ilə bağlıdır:

– Mənim  uşaqlığım çox dərdli  və  ələmli olub.  Səkkiz yaşında  anamı  itirdim.   Onun  ölümündən  bir il sonra – 1938-ci  ildə isə  atamı "xalq  düşməni"  kimi  güllələdilər. "Təqsir"i Qori  Müəllimlər Seminariyasını bitirib Kutaisi şəhərində pristav  işləməsi  idi.  Atamı atdöşü  eləyib aparanda özümü saxlaya  bilmədim.  Məni  bərk-bərk  sinəsinə  sıxan xalamın əlindən  çıxıb atamın boynuna  sarıldım. Qəhərdən boğazım tutulmuşdu.  Atam da heç  nə  demirdi. Boynumu, boğazımı  yandıran isti göz yaşlarından bildim  ki, o da  ağlayır.  Bizi güclə ayırdılar...

O  illərdə "xalq  düşməni"nin  oğlu  kimi  ağır  və bədnam damğanı  daşımaq  elə də  asan deyildi.  Dünənki dostlar  və  qohumlar  bu  gün kənar  qaçır, bəziləri  isə açıqca "düşmən oğlu" olduğumu başıma qaxırdılar. Gücüm gecələr yorğanı  başıma  çəkib xısın-xısın  ağlamağa  çatırdı.  Uşaq olduğum üçün  mənə toxunmasalar  da, əmim  uşaqlarının  hərəsinə   on  bir  il iş kəsib  Sibirə  sürgün  etdilər.  Hamımız  cana doymuşduq,  uğursuz  taleyimizdən gileyli  düşmüşdük. Bu əzablı  həyata,  tənəli baxışlara düz  20  il dözməli olduq. 20  ildən sonra atamın  günahsız güllələnməsi  barədə bəraət  kağızı  aldıq.

O  qəlbiqəmli,  gözünəmli yetimlik  illərində ən  yaxın   sirdaşım  kitablar  idi. Bütün  gücümü,  diqqətimi  oxumağa yönəltmişdim.  1946-cı  ildə  Qazax rayonu  üzrə orta məktəbi iki  nəfər  qızıl, bir nəfər  isə gümüş medalla bitirdi.  Qızıl  medalları  mən  və  sonralar ölkəmizin tanınmış dilçi  alimi olan Vaqif  Aslanov  aldıq.   Gümüş  medalı  isə   məşhur yazıçımız   İsa  Hüseynov qazandı.  Həmin  illərdə  orta məktəbi   medalla  bitirənləri ali   məktəblərə imtahansız  götürürdülər.   Mən  Azərbaycan Dövlət  Universitetinin (indiki  BDU) tarix  fakültəsini  seçdim.  Tələbəlik  illəri  ömrümün  ən  unudulmaz  və  yaddaqalan  dövrü  olub. Müəllimlərimin,  demək  olar ki, hamısını  dərin  ehtiram  və sonsuz  məhəbbətlə   xatırlayıram. Onlar əsl ziyalı,   vətənpərvər  və humanist  insanlar  idilər. Beşillik  universitet həyatı  bizə  təkcə  elm,  ümumi  dünyagörüş  vermədi,  həm də   əsl  insan  və ziyalı  kimi yetişdirdi.

Ali  məktəbi  bitirəndən sonra Şirvanşahlar Dövlət Muzeyində əmək fəaliyyətinə başladım. Ölkə   müharibədən təzə çıxmışdı,  digər  sahələrdə  olduğu kimi, elmi müəssisələrdə də gənc  kadrlara  böyük  ehtiyac vardı. Buna görə də Azərbaycan  KP MK-nın  qərarı ilə 12  nəfər  ümidverən  gənc Moskvaya aspiranturada oxumağa göndərildi.  Onların  arasında  mən  də vardım. Kənd  məktəbini bitirdiyim üçün  rus  dilini  yaxşı   bilmirdim.  Bəziləri  mənə  irad  tuturdu ki,  "da" ilə "net"i  ayırmırsan,  sən orda necə oxuyacaqsan? Dedim, gedəcəm, qəbul  imtahanlarını  verə bilsəm, oxuyacam. İmtahanlardan keçə bilməsəm özümü atacam  tramvayın altına...

Həyatda nə əldə etmişəmsə, buna  öz  zəhmətim, inadkarlığımla nail olmuşam. İmtahan da verdim, az-çox  rusca danışmağı  da öyrəndim.  SSRİ Elmlər Akademiyasının Maddi Mədəniyyət  Tarixi İnstitutunun aspiranturasında oxuduğum illərdə elmi rəhbərim  məşhur qafqazşünas  alim, Lenin  mükafatı laureatı Yevgeni İqnatyeviç Krupnov mənə çox mətləbləri  anlatdı. Elmi işçi  kimi yetişməyimdə  və alim kimi formalaşmağımda, ən  əsası, etnoqrafiya elminin sirlərinə dərindən yiyələnməyimdə bu geniş erudisiyalı, tələbkar,  qayğıkeş  və səmimi insanın  müstəsna əməyi  olmuşdur.

1955-ci  ildə onun  elmi  rəhbərliyi  ilə  "Tunc dövründə Azərbaycanda  əkinçilik  və  maldarlıq"  mövzusunda namizədlik  dissertasiyasını  müdafiə  etdim  və tarix  elmləri   namizədi  alimlik  dərəcəsi  aldım.  Müdafiədən sonra  institutun rəhbərliyi  mənə  Moskvada  qalıb  işləməyi  təklif etdi. İki-üç aya  birotaqlı mənzillə  də  təmin  olunacağımı bildirdilər.  Ancaq doğmalarım razı  olmadılar. Bacım  daş  atıb başını  tutdu: "Tək  oğlansan, Moskvada  qalsan  bir rus  qızına  da  ilişəcəksən.   İz itəcək, kökümüz  yadlaşacaq. Qadan  alım, qardaş, qayıt  evimizə!" Bacımın  fəryad dolu  məktubunu oxuyandan  sonra  ruhum  Bakıya  qanadlandı. 1955-ci  ilin  may  ayında   tarix  elmləri  namizədi  kimi   Vətənə  döndüm  və  Azərbaycan  Elmlər   Akademiyasının  Tarix İnstitutunda  kiçik  elmi  işçi  vəzifəsində fəaliyyətə  başladım.

– Sizin namizədlik dissertasiyanıza  qafqazşünas  alimlər  yüksək  qiymət verərək, onu   tarixşünaslıq baxımından   mühüm hadisə  kimi  qəbul etmişdilər...

– Bu elmi işin  hadisə  kimi  qiymətləndirilməsinin əsas səbəbi  həmin  mövzuya  məhz  mənim  ilk dəfə müraciət  etməyim idi. Müdafiədən iki il sonra mövzünü yenidən işlədim və Moskvada  çap etdirdim. Kitaba  ön sözü  elmi  rəhbərim  professor  Y.İ.Krupnov yazmışdı.   Məşhur   sovet  tarixçisi  B.B.Pyatrovskinin  geniş  və   müsbət rəyindən sonra əsər  daha  da   məşhurlaşdı.  Rusiya, Gürcüstan,  Şimali  Qafqaz  və Orta Asiya respublikalarından  olan tarixçilər  kitabdan  iqtibaslar  verirdilər.  Səbəbi də  o  idi ki,  mən Azərbaycanın  fonunda  ən  qədim  dövrdən  başlayaraq   bütün  Qafqazın  təsərrüfat   tarixini hərtərəfli  tədqiq   etmişdim.   Tutarlı  faktlarla   sübuta  yetirmişdim ki,  Azərbaycan  ta qədimdən  Qafqazda əkinçiliyin beşiyi olub.

– Siz həm də  Azərbaycanın arxeologiya  və etnoqrafiya  elmləri  sahəsində  ilk tarix  elmləri doktorusunuz.  Orta  əsrlərdə ölkəmizin təsərrüfat həyatının  tədqiqi  zamanı hansı həqiqətləri  və  maraqlı   məqamları  üzə çıxara bildiniz?

– Əvvəla, onu deyim ki,  Azərbaycanda etnoqrafiya  elmi  çox  cavandır. XX əsrdə yaranıb, formalaşıb. Özündən demək  olmasın, ölkəmizdə  bu elmin  inkişafında  mənim  xüsusi  payım var.  Arxeologiyanın inkişafı  sahəsində də  xidmətlərim az  olmayıb. Ötən  əsrin 50-ci  illərində  tarix  elminin zənginləşməsində  xüsusi önəmi  olan  arxeologiya   və etnoqrafiya   elmlərinə  maraq xeyli  artmışdı.  Azərbaycanın  bir  sıra guşələrində  arxeoloji  və etnoqrafik ekspedisiyalar  geniş  tədqiqatlara  başlamışdılar. Arxeologiya  elmi sahəsində ümumiləşdirilmiş  bir əsərə böyük  ehtiyac duyulurdu.   Tarix İnstitutunun   rəhbərliyi  həmin  əsəri  yazmağı  mənə  həvalə  etdi.  

Bir neçə illik   gərgin  əməyin  bəhrəsi olan "Azərbaycan  arxeologiyası oçerkləri" 1960-cı ildə   nəşr  edilərək  mütəxəssislərin  və  geniş  oxucu  kütləsinin  müzakirəsinə verildi.  Bu  fundamental   əsərdə  Azərbaycan  xalqının  dünyanın  ən  qədim  və mədəni  xalqları arasında öz yeri  olduğunu, onun  məskunlaşdığı ərazinin  zəngin  və  təbii  muzeyi xatırlatdığını fakt və sübutlarla əsaslandırmağa  çalışmışdım. Xalqımızın ən qədim dövrdən XV  əsrə  qədərki  tarixini əhatə  edən kitabda  Azərbaycanda arxeologiya  elminin  öyrənilməsi, qədim, yeni  daş dövrü, mis, tunc  və dəmir  dövrü  yığcam şəkildə  öz  əksini  tapmışdı.  İlk orta  əsrlər  abidələri  və  qədim şəhərlərimiz  haqqında geniş  məlumatları da  mütəxəssislər  və oxucular böyük  maraqla  qarşıladılar.

Qədim  və  orta əsrlərdə  Azərbaycanda kənd  təsərrüfatının  tarixi  mövzusu  uzun  illər  mənim   əsas  tədqiqat  obyektim olub. 1964-cü ildə  çap olunan "Azərbaycanda əkinçiliyin  inkişaf  tarixinə dair" monoqrafiyamda bir neçə  minilliyi  əhatə edən əkinçilik sahələrinin – taxılçılıq, bağçılıq,  üzümçülük, ipəkçilik  və   pambıqçılığın  inkişaf  mərhələlərini  xronoloji  ardıcıllıqla  araşdırmağa, həmin sahələrin əcdadlarımızın  təsərrüfat  həyatında  aparıcı  rolunu müəyyənləşdirməyə çalışmışam.

Beş il  sonra – 1969-cu ildə işıq  üzü  görən "Azərbaycanda maldarlığın  inkişaf tarixindən"  adlı  monoqrafiyamda isə  qaramal,  xırda buynuzlu heyvanlar,  atçılıq  və dəvəçiliyin inkişaf tarixi geniş  şərh  edilmişdi. Burada  həm də xalq   nəqliyyat vasitələrini,  maldarlıq  məhsullarını, toxuculuq  və başqa sənət sahələrini  ətraflı  tədqiq  etmişdim.   Hər iki monoqrafiya  haqqında "Sovetskaya arxeologiya"  və "Sovetskaya  etnoqrafiya" jurnallarında  o illərin  tanınmış  alimlərinin  müsbət  rəyləri  dərc  olunmuşdu  və onların  tarix  elminin  tədqiqi sahəsində  mühüm  əhəmiyyəti  qeyd  edilmişdi.

"Azərbaycan  etnoqrafiyası" üçcildliyinin mənim  elmi bioqrafiyamda xüsusi  yeri  var. İctimai elmlər sahəsində  mühüm hadisə  kimi qiymətləndirilən  bu fundamental  əsərin iki cildini  özüm yazmışam. Üçüncü cildin isə əsas  təşkilatçısı  və  baş redaktoru olmuşam. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti cənab İlham Əliyev "Azərbaycan dilində  latın  qrafikası ilə  kütləvi nəşrlərin  həyata keçirilməsi haqqında" 2004-cü  il 12 yanvar tarixli  sərəncamına əsasən, 25  min  nüsxə  tirajla  çap olunan bu nəşrdə xalqımızın çoxəsrlik  tarixi, əkinçilik  və maldarlıq mədəniyyəti,  iqtisadi  həyatı  tarixi-etnoqrafik  baxımdan tədqiq  edilmişdir. 

Azərbaycanda  qədim sənət sahələrindən olan dulusçuluq, toxuculuq, xalçaçılıq, təkəlduz,  misgərlik, zərgərlik, dəmirçilik, dabbaqlıq,  daşdöymə, ağacişləmə  və  başqa  sənət sahələri geniş səpkidə araşdırılmışdır. Üçcildlikdə  həmçinin  xalqımızın maddi mədəniyyəti, ailə məişəti, milli bayramları, qonaqpərvərlik,  musiqi, din, ədəbiyyat, elm  və təhsil, xalq təbabəti, ağsaqqallıq  və ağbirçəklik institutu etnoqrafik baxımdan tədqiq edilmişdir.

Onu da  deyim ki,  belə  fundamental əsər Yaxın Şərq, Qafqaz və keçmiş  SSRİ respublikaları arasında ilk dəfə  məhz  Azərbaycanda yazılmışdır. Fəxr edirəm ki,  onun  araya-ərsəyə  gəlməsində  zəhməti olanlardan biri  də  mənəm. Ümumiyyətlə,  mən  həmişə  çalışmışam ki, xalqımızın maddi-mədəniyyət abidələrini, milli-mənəvi sərvətlərini lazımi səviyyədə tədqiq edək, onu  həm  özümüzə,  həm  də  bütün  dünyaya  göstərək. Bu  səpkidə fəaliyyətimi yorulub-usanmadan ömrünün sonuna qədər  davam etdirəcəyəm.

– Oxucular sizi  təkcə  tarixçi-etnoqraf  alim kimi yox, həm də istedadlı  nasir  və şair,  folklorşünas  kimi tanıyırlar. Bədii  yaradıcılığa  müraciət  sizdə, sadəcə,  hobbidir,  yoxsa qəlb ehtiyacı?

– Həyatda, səbəbsiz, heç nə olmur, hər şeyin kökündə bir səbəb yatır.  Hələ  Sovet dönəmində  qələmə aldığım və  1991-ci ildə  çap olunan "Göz yaşları"  romanı, bir növ  mənim  tərcümeyi-halım, 1965-ci ilə  qədər olan  ağrılı-acılı  həyatımdır. Romanda  işgəncə  və  iztirablara  məruz  qalan  bir  nəslin  sovet hakimiyyətinin  ilk  illərində, repressiya  və  müharibə  dövründə  üzləşdiyi  sarsıntıları  ürəkağrısı ilə  qələmə  almışam.  Həm də  həmin  dəhşətləri  bir nəslin  faciəsi kimi deyil,  bütöv  bir mahalın  iztirabları fonunda xalqşünaslıq  baxımından  işıqlandırmağa  çalışmışam.

1990-cı ilin  Qara  Yanvarından  sonra  qələmə aldığım  bayatılar  üç kitabdan – "Anam birdi,  Vətən  tək", "Xan çinarın  kölgəsində" və "Başı  çalmalı dağlar"  kitablarında  toplanıb. "Ana laylası  beşik  nəğməsidir" dördüncü  bayatı  kitabımı  da  çapa  hazırlayıram. 

– Bu,  bir həqiqətdir ki,  son  illərdə  elmə  maraq, nədənsə,  azalıb.  Problemdən  çıxış yolunu nədə  görürsünüz?

– Elmə  marağın  azalmasının köklü  səbəbləri var. Birinci  və  ən  başlıca  səbəb  elmi  işçinin  maddi  ehtiyacının  hələ  ki,  tam təmin  edilməməsidir.  Məhz  bu səbəbdəndir ki, onların  xeyli  hissəsi  əsas diqqətini maddi  ehtiyaclarının  təmin  edilməsinə  yönəldir.  Əlbəttə, ölkəmizin  hazırkı  maddi durumu  bu  problemin köklü  şəkildə həllinə  imkan vermir. Amma  Milli  Elmlər Akademiyasının yeni  prezidenti  elmin nüfuzunu  və elmi işçilərin  məvacibini  artırmaq üçün aidiyyatı  qurumlarla  birlikdə  bütün imkanları  götür-qoy  edir.  İnanıram ki,  yaxın  vaxtlarda bu sahədə  də  müsbət dəyişiklik olacaq.

Mənim  əqidəmə görə,  hər bir xalqın  gələcək  inkişafı  onun təhsilinin və elminin inkişaf səviyyəsi  ilə  birbaşa  bağlıdır. Müasir dövrdə bu vacib  sahəyə  qayğı ilə yanaşmayan xalqların  gələcəyi də yoxdur. Azərbaycan  xalqı  istedadlı  xalqdır və  gənclərimizin  elmi potensialı  böyükdür. Onları  düzgün  istiqamətləndirmək,  aralarından  daha  istedadlılarını  seçərək,  xaricdə  oxumalarına  şərait yaratmaq,  imkan  daxilində yaxşı  maaş  və  evlə  təmin  etmək  lazımdır.  Məhz  bu  yolla  gənclərin  elmə  axınını  və Azərbaycan elminin  gələcək  inkişafını  təmin  etmək  olar.

Ölkə  Prezidenti İlham Əliyev gənclərin  təhsilinə böyük  qayğı ilə  yanaşır.  Neçə  illərdir ki,  Azərbaycanda  xaricdə  təhsil proqramı  icra olunur və  həmin  proqram dövlət  büdcəsi  hesabına  maliyyələşir.  Hazırda  magistratura  və aspirantura  pilləsində  təhsil  alanların  xaricə göndərilməsinə,  əcnəbi  mütəxəssislərin  Azərbaycanın  ali  təhsil ocaqlarında  mühazirə oxumalarına  üstünlük verilir. Bütün  bunlar  neft kapitalının  insan  kapitalına  çevrilməsi istiqamətində görülən çox  mühüm  işlərdir və heç  şübhəsiz,  tezliklə  Azərbaycanın  inkişafına  öz layiqli  töhfəsini  verəcək.

Müsahibəni apardı:
Əlipənah BAYRAMOV,
"Xalq  qəzeti"