Bəşəriyyəti narahat edən ciddi xəstəliklərdən biri də Altsaymerdir. İnsanlar uzun illərdir bu xəstəliyə çarə axtaran alimlərdən şad xəbərlər gözləyirlər. Lakin böyük maliyyə vəsaitləri xərclənən araşdırmalar hələlik gözlənilən nəticələri vermir. Bununla belə, alimlər bu çətin yoldan qayıtmaq istəmir, araşdırmalarını davam etdirəcəklərini bildirirlər. Hətta dünyanın aparıcı ölkələrinin alimləri Altsaymer xəstəliyini tarixə qovuşdurmaq üçün mübarizə aparırlar. Belə alimlərdən biri də azərbaycanlı xanım Sara Təbrizidir. Hamımızın yaxşı tanıdığı, uzun müddət Dünya Azərbaycanlıları Əlaqələndirmə Şurası sədrinin birinci müavini, Dünya Azərbaycanlıları Konqresinin prezidenti vəzifələrində işləmiş, görkəmli filosof, şair, ədəbiyyatşünas, Edinburq Universitetinin professoru Qulamrza Səbri Təbrizinin qızı Sara xanım Böyük Britaniyada yaşayır və “Dumanlı Albion”da tibb sahəsində nüfuzlu mütəxəssis hesab edilir.

Ümumiyyətlə, Altsaymer geniş yayılmış və müalicəsi mümkün olmayan neyrodegenerativ xəstəlikdir. Bu xəstəlik ilk dəfə 1905-ci ildə alman psixiatoru Alois Altsaymer tərəfindən qeydə alındığı üçün onun adı ilə adlandırılmışdır. Altsaymer xəstəliyi, adətən, 65 yaşdan yuxarı şəxslərdə müşahidə olunsa da, ona erkən yaşlarda da rast gəlmək mümkündür. Dünyada bu xəstəlikdən əziyyət çəkənlərin sayı 30 milyon nəfərdən çoxdur. 2050-ci ildə bu rəqəmin dörd dəfə artacağı gözlənilir. Son illər bu xəstəliyə tutulanların sayında sürətli artım müşahidə olunur. Araşdırmalar göstərir ki, 85 yaşdan yuxarı insanların təxminən 50 faizi bu xəstəlikdən əziyyət çəkir. Təkcə Böyük Britaniyada yaddaşın itirilməsinin bu və ya digər formasından əziyyət çəkənlərin sayının təqribən 850 min nəfər olduğu bildirilir. 

Altsaymer xəstəliyinin risk faktorlarına misal olaraq yaş, cinsiyyət, ailə üzvlərində xəstəliyin olması, yaddaşın itirilməsi ilə nəticələnən kəllə - beyin travmaları, Daun sindromu, hipotiroidizm və s. göstərmək olar. Ancaq hələlik Altsaymer xəstəliyinin səbəbi kimi heç bir dəqiq faktor müəyyən edilməmişdir. Xəstəlik klinik olaraq yoxlanılan zaman yaddaş və digər intellektual qabiliyyətlərin nəzərəçarpacaq dərəcədə pozulması ilə qarşımıza çıxır. Altsaymer xəstəliyi şiddətləndikcə xəstələrin onların qayğısına qalan insanların dəstəyinə daha çox ehtiyacları olur. Ən sonda isə adi hərəkətləri yerinə yetirməyi belə bacarmamaq mərhələsinə çatırlar. Maraqlıdır ki, Altsaymer xəstəliyinin bəzi ümumi simptomları olsa da, bu xəstəliyi hərə bir cür keçirir. Xəstəlik insanda bəzən nitq, məntiq və yaddaşın müəyyən müddətə itməsi ilə nəticələnir. Buna görə də, xəstə insanlar əqli zəiflik və gerilikdən və ya şüurun aşağı səviyyədə olmasından əziyyət çəkirlər. Xəstəliyin əmələgəlmə və inkişaf səbəbi kimi hipotiroez, toksiki maddələr, xüsusilə, metal ilə zəhərlənmə, kəllə-beyin travmaları, beyin şişləri, neyronlararası sinaptik əlaqələrin itməsi ilə nəticələnən faydalı elementlərin çatışmazılığı, neyronların hər hansı səbəbdən kütləvi məhvi və ya itirilməsi və ən sonda genetika hesab olunur.

Yuxarıda qeyd etdiyimiz kimi, Altsaymer xəstəliyinin hələlik müalicəsi yoxdur. Bununla belə, bəzi simptomları müvəqqəti yüngülləşdirən və onların inkişafını ləngidən dərman müalicəsi mövcuddur. Hətta 2002-ci ildə Böyük Britaniyada Eksiba adlı (ticarətdə adı memantinedir) dərman buraxılmışdı. Eksiba digər dərmanlardan fərqli təsir göstərir, orta və ciddi Altsaymer xəstələri üçün tövsiyə olunan yeganə dərmandır. Əks-təsirləri isə baş gicəllənməsi, baş ağrıları və yorğunluq, nadir hallarda isə hallüsinasiya və ya özünü itirmə ola bilər. Lakin bu dərmanlar da problemi birdəfəlik aradan qaldırmır. Sadəcə, müəyyən vaxt çərçivəsində, xüsusilə də 6-12 ay ərzində xəstəliyin simptomlarını sabitləşdirə bilir. Xəstəliyin indiyə qədər tibb elminə məlum olan bir müalicəsi olmamasına baxmayaraq, xəstələrə erkən diaqnoz qoyulduqda, onun inkişafını ləngitmək mümkündür. Lakin tədricən xəstənin “yaddaşındaki boşluğun” böyüməsi ilə paralel olaraq xəstəlik orqanizmin bütün funksiyalarını pozmağa başlayır və bir çox hallarda xəstə ömrünün son illərini yataqda keçirir. Bu səbəbə görə də xəstəliyin başlanğıc dövrlərində aşkar edilərək müalicəyə başlanması həyati əhəmiyyət daşıyır. Altsaymer xəstəliyinə tutulanların sayının sürətlə artması da dünyanın tanınmış alimlərini bu xəstəliyə qarşı mübarizədə birləşməyə vadar edir. Həmin alimlərdən biri də həmyerlimiz Sara xanım Təbrizidir.

“The Sunday Telegraph” qəzetinin 16 avqust sayında elm rubrikasının redaktoru Sara Knaptonun imzası ilə gedən məqalədə Altsaymer xəstəliyinə qarşı aparılan mübarizə və əldə edilmiş son mühüm nəticələr barədə məlumat verilir, Sara Təbrizinin araşdırmaları haqqında fikirlərinə yer ayrılır. London Nevrologiya və Neyrocərrahiyyə Universitetinin professoru olan Sara xanım qəzetə açıqlamasında son təqdiqatlar zamanı əldə edilmiş nəticələrin maraqlı olduğunu bildirir: “Biz həqiqətən maraqlı nəticələr əldə etmişik, belə ki, nəticələr 3 insan beyninin Hantinqton xəstələyinə adaptasiya olunmaq qabiliyyətində olduğunu göstərir və bunun Altsaymer xəstəliyi kimi digər neyrodegenetativ xəstəliklərdə də mümkün ola biləcəyi haqqında düşünməyə əsas verir”.

Edinburq Universitetinin biokimya və tibb fakültəsini qızıl medalla bitirən Sara Təbrizi sonradan nevrologiya üzrə doktorluq işini London Nevrologiya və Neyrocərrahiyyə Universitetində müdafiə etmişdir. 2003 və 2007-ci illərdə Böyük Britaniyanın Milli Səhiyyə Departamentinin-Neyrodegenerativ xəstəliklər şöbəsində baş elmi işçi-pedaqoq vəzifəsində çalışmışdır. 2007-ci ildə Sara xanım Təbrizi Nevrologiya İnstitutunda mühazirə oxumağa başlamışdır. Onun elmi fəaliyyəti neyrogenetika sahəsinə aiddir. Xüsusilə də Hantinqton xəstəliyi ilə bağlı araşdırmaları dünyanın elmi dairələri tərəfindən böyük maraqla qarşılanır. 2003-cü ildə təsis etdiyi və rəhbəri olduğu Hantinqton Xəstəliyi Araşdırmaları Klinikasında aparılan araşdırmalarda proteomika, metabanomiks, mikroçiplər və digər metodlardan istifadə olunur.

Professor Sara Təbrizi həm də London Milli Nevrologiya və Neyrocərrahiyyə Xəstəxanasının fəxri məsləhətçisidir. Sara xanımın elmi araşdırmalarına 10 milyon funt-sterlinq qrant cəlb edilməsi onun fəaliyyətinə verilən yüksək dəyər kimi qiymətləndirmək olar. 200-dən artıq elmi məqalənin müəllifi olan həmyerlimizin bu gün də nüfuzlu qəzet və jurnallarda yazıları dərc olunur. Bütün bunların nəticəsidir ki, Sara Təbrizi 2014-cü ildə Böyük Britaniya Tibb Elmləri Akademiyasının üzvü seçilmişdir. Onun araşdırmaları barədə məlumatlar “New England Journal of Medicine”, “The Economist”, “Lancet Neurology”, “Nature Reviews Molecular Cell Biology and Scientific American” və digər tanınmış mətbu orqanlarında ətraflı işıqlandırılmışdır.

Professor S. Təbrizinin rəhbəri olduğu klinikanın mütəxəssisləri Hantinqton xəstəliyinə tutulmuş və ya əlamətləri müşahidə edilən insanlara məsləhət verir, onlara sosial və emosional dəstək göstərir, genetik testlər keçirir, simptomları idarə edirlər. Onlar həmçinin zərurət yarandıqda araşdırmalar barədə məlumat verir və Hantinqon xəstəliyinin cari tədqiqat layihələrində iştirakın mümkünlüyünü açıqlayırlar. Qeyd etmək yerinə düşər ki, Sara xanımın klinikasına xəstələr birbaşa müraciət etmirlər, ümumi praktika və xəstəxana həkimlərinin göndərişləri nəticəsində pasiyenti klinikaya qəbul edirlər. Həmyerlimizin rəhbərlik etdiyi klinikanın Londonda özünəməxsus yer tutması, təbii ki, qürurverici haldır.

Bir sözlə, son illərdə adına tez-tez rastlaşdığımız, aşkarlandığı vaxtdan 100 ildən çox keçməsinə baxmayaraq çarəsi tapılmayan Altsaymer xəstəliyi XXI əsrin ən ciddi bəlalarından biri olaraq qalır. Bu gün yaşlılarda ürək xəstəlikləri, xərçəng və iflicdən sonra 4-cü sırada yer alan Altsaymer maliyyə xərci ən yüksək olan xəstəliklər sırasında ürək və xərçəng xəstəliklərindən sonra 3-cü yeri tutur. İnsanlar inanırlar ki, bu bəşəri bəlaya gec-tez çarə tapılacaq və Sara Təbrizi kimi alimlərin fəaliyyəti sayəsində Altsaymer ümidsiz xəstəliklər siyahısından çıxarılacaq.

Səbuhi MƏMMƏDOV,
“Xalq qəzeti”