Dünyada mövcud olan bütün etnos, xalq və millətlərin dillərinin heç də hamısı dövlət dili səviyyəsinə yüksələ bilmir. Burada dilin real inkişaf səviyyəsi ilə bərabər, digər linqvopolitoloji amillər də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Elə ölkələr məlumdur ki, müəyyən tarixi dövrlərdə onların ərazisində dövlət dili bir, elmi dil başqa, poeziya, sənət dili isə başqa bir dil olmuşdur. Nə qədər ağır olsa belə, Azərbaycan dilinin də tarixin müxtəlif mərhələlərində belə bir tale yaşadığını deyə bilərik. Lakin dilimiz bu çətin sınaqlardan keçərək, öz varlığını, milliliyini qoruyub saxlaya bilmiş, nəticədə müstəqil ölkənin dövlət dili olmaq imkanını qazanmışdır.
Dilin dövlət dili olmasının elmi-nəzəri əsasları var. Məhz milli köklərə əsaslanan dövlətçilik ənənəsi və zəngin linqvistik baza hər hansı bir dilə bu imtiyazı verir. Lakin burada birinci amil daha əsasdır, ikinci isə kamil olsa belə, əgər dövlət tərəfindən, onun yeritdiyi dil siyasəti tərəfindən tənzimlənmirsə, dövlət dili statusuna yiyələnə bilmir. Deyilənləri Azərbaycan dilinin timsalında, onun Vətənimizin şimalında dövlətçiliklə bağlı olaraq dövlət dili kimi işlədilməsi ilə, eyni zamanda, Azərbaycanın cənubunda dövlətin dil siyasəti tərəfindən dəstəklənmədiyinə görə bu imtiyazdan məhrum olması ilə əyani şəkildə izah etmək olar.
Azərbaycanda dövlətçilik ənənəsi öz başlanğıcını onun ərazisində milli dövlət qurumlarının fəaliyyət göstərdiyi dövrlərdən götürsə də, Azərbaycan dili dövlət dili imtiyazına, dövlətin əsas atributu olmaq imkanına "de yure" və "de fakto" XX əsrin sonlarında yiyələnib. Müstəqillik qazandıqdan sonra dövlətçilik ənənəsinin və eyni zamanda, etnik-milli şüurun inkişafının labüd nəticəsi kimi Azərbaycan dili cəmiyyətin bütün sferalarında məhdudiyyətsiz tətbiq edilən dövlət dili oldu. Düzdür, dövlət dili imtiyazı Azərbaycan dilinə tarixin müxtəlif mərhələlərində də qismət olmuşdu, lakin bu, müəyyən məhdudiyyətlər və çətinliklərlə müşayiət edilmişdi. Çünki məlum həqiqətdir ki, dövlət müstəqilliyi olmadığı təqdirdə yerli elitar təbəqənin formalaşması və onun milli mənafelərə, o cümlədən, ana dilinin dövlət dili kimi məhdudiyyətsiz işlənməsinə xidmət göstərə bilməsi çox böyük çətinliklərlə üzləşir.
İstənilən millətin siyasi - ideoloji elitasının mövcudluğu üçün dövlətçilik birinci amil olmasa da, onun fəaliyyəti məhz müstəqillik şəraitində reallıq kəsb edə bilir. Milli ideologiya milli məfkurə və ümumxalq ideologiyası zəminində ərsəyə gələrək yaradıcı xarakter daşıyır və bilavasitə dövlətçiliyimizə xidmət edir. Milli ideologiya özündə əsas mənəvi dəyər olan dili və onun məhdudiyyətsiz tətbiqini ehtiva etdiyindən dövlət dili probleminin də bu anlayışın tərkib hissələrindən olması inkaredilməzdir. Nəzərə alanda ki, milli ideologiya dövlətçilik zəminində yaranır və dövlətçiliyə xidmət edir, bu fikir mütləqləşir. Eyni zamanda bu da bir həqiqətdir ki, mədəniyyət milli ideologiyanın mənbələrindən biridir. Mədəniyyət ideologiyanın həm dövlət, həm də kütlə üçün ictimai fəaliyyət amilinə çevirən milli psixologiyanın bədii ifadəsidir və dil milli mədəniyyətin əsas göstəricisidir. Deməli, mədəniyyət, dil, elm, təhsil, o cümlədən, digər mənəvi dəyərlər milli ideologiyanın tərkib hissələridir.
Təsadüfi deyil ki, müstəqilliyimizin əbədi olmasını deyən və azərbaycançılıq məfkurəsinin ideya-məzmun və konseptual aspektlərinin aydınlaşmasında misilsiz rolu olan ümummilli lider Heydər Əliyev dövlət dilinin mühüm tətbiq sahələrindən olan təhsilin məzmununda milli ideologiyanın rolunu ön plana çəkərək deyirdi: "Ülvi ideologiyamızın konsepsiyası olmalıdır. Şübhəsiz ki, bu konsepsiya tarixi keçmişimiz, milli-mədəni, dini ənənələrimiz üzərində qurulmalıdır. Biz XX əsrdə cürbəcür mərhələlərdən keçdik, ayrı-ayrı ideologiyaların təsiri altında qaldıq. İndi xalqımız hər cəhətdən azaddır. Ona görə də lazımdır ki, ümumiyyətlə, düşünən beyinlərimiz, alimlərimiz və o cümlədən, təhsil sahəsində çalışan müəllim ordusu milli ideologiyamızın formalaşması üçün öz fəaliyyətini göstərsin. Bu ideologiyanı qurmaq, yaratmaq, təşkil etmək, eyni zamanda, əməli surətdə həyata keçirmək lazımdır. Gözləmək lazım deyil".
Ulu öndər daha sonra vurğulayırdı: "Milli ideologiyamızı hər yerdə təbliğ etmək üçün məktəblərdə Azərbaycan xalqının tarixinin tədrisinə çox ciddi fikir vermək lazımdır. Tarixi keçmişimizin çoxu ədəbiyyatda əks olunub. Azərbaycan xalqının zəngin ədəbi irsi var... Buna ciddi fikir vermək lazımdır. Bunlarla yanaşı, məktəblərdə Azərbaycan dilinin tədrisinə mühüm diqqət yetirilməlidir".
Milli ideologiyanı dövlətçiliklə bağlamağımız o demək deyildir ki, bu anlayış tariximizin müstəqillik ənənələri olmadığı vaxtlarda kortəbii şəkildə mövcud imiş. Bu, bir həqiqətdir ki, azərbaycançılıq ideologiyası müstəqil dövlətçiliyimizin zəminində daha da inkişaf edən və özünün ictimai xarakteri ilə ümummilli səciyyə daşıyan baxışlar sistemidir. Həmin sistem isə birdən-birə yaranmayıb, müxtəlif tarixi mərhələlərdə xalqa məxsus olan qədim milli-mənəvi keyfiyyətlərdən bəhrələnməklə, müvafiq dövrlərin eyni kökdən qaynaqlanan dəyərləri əsasında inkişaf edib. Eyni zamanda, həmin milli-mənəvi dəyərlər yeri gəldikcə ümumbəşəri ideyalara da inteqrasiya edib. Ümumbəşəri ideyalara qovuşmanın Azərbaycan tarixini müxtəlif mərhələlərdə müşayiət etməsi şübhəsizdir, lakin bu meylin müasir dövrdə daha da fəallaşması göz önündədir. Qeyd etmək lazımdır ki, qloballaşma dövrünün problemləri cəmiyyətin, demək olar ki, bütün sferalarında mövcuddur və həmin problemlər dövrün tələbi kimi özünəməxsusluğu ilə seçilir. Qloballaşma dövrünün əsas problemi odur ki, məhz milli ideologiya bu tarixi prosesin təsiri ilə yad ünsürlərlə yüklənməsin.
1991-ci ildə müstəqillik qazanan Azərbaycan Respublikasında da tarixin sınaqlarından keçən, yad, yabançı ideologiyalar tərəfindən təzyiq və təqiblərə məruz qalsa da, varlığını, mövcudluğunu itirməyən milli ideologiyanın fəaliyyətinə geniş imkanlar açıldı. Lakin buradakı "geniş" ifadəsi nisbi xarakter daşıyır. Belə ki, milli idieologiyanın imkanlarının genişliyi ictimai-siyasi amillərlə bağlı olaraq ilkin mərhələ üçün müəyyən maneələrə rast gəlirdi. Həmin maneələr müstəqil dövlətçilik fonunda yolverilməz və böyük olsa da, əvvəlki dövrlə, Sovet Azərbaycanı ilə müqayisədə cüzi şəkildə, yox dərəcəsində idi. Daha doğrusu, bu hal keçid dövrünün səciyyəvi xüsusiyyəti idi və öz növbəsində, milli idieologiyanın daha da təkmilləşdirilməsi üçün əlverişli imkanlar yaradırdı, həmin ideyaların reallaşmasını sürətləndirirdi. Belə ki, keçid dövrü mahiyyətinə müvafiq olaraq, keçən mərhələnin ənənələrini özündə müəyyən dərəcədə ehtiva etdiyindən müstəqillik fonunda bu ənənələr daha da qabarıq görünürdü və onların milli dəyərlərlə əvəzlənməsi istiqamətində sürətli iş gedirdi.
Milli ideologiyanın tərkib hissələrindən olan dil sahəsində köhnə dövr ənənələri özunü ikidillik şəraitinin mövcudluğu ilə göstərirdi. Müstəqil Azərbaycan Respublikasında Azərbaycan dilinin tam səlahiyyətli dövlət dili kimi işlədilməsi üçün şərait yaranmışdı. Lakin dövlət aparatı buna hazır olmadığı üçün işlərin əsasən rus dilində aparılması bir müddət davam etmişdi. Yenilik ondan ibarət idi ki, Prezident Aparatında rus dilində hazırlanmış sənədlər Azərbaycan dilinə də tərcümə olunurdu. Müstəqil dövlət təbii olan çətinliyi, maneəni mərhələ-mərhələ, keçid dövrünün qanunlarına uyğun şəkildə həll etməyə müvəffəq oldu.
Obyektivlik naminə demək lazımdr ki, istənilən postsovet respublikası üçün sovet dövrü mədəniyyətin, elmin, təhsilin inkişafında xüsusi bir mərhələ təşkil edir, hətta, özünün yarandığı ilk illərdə milli dillərin dövlət dili kimi işlədilməsinə, onların inkişafına geniş imkanlar da yaradıb. Lakin bu, işin əməli tərəfi idi, əslində isə nəzəriyyə milli ideologiyalara deyil, sovet şüuruna əsaslanırdı. Uzun illərin ictimai - siyasi amillərinin mənəvi dəyərlərdə, daha dəqiq desək, ilkin olaraq etnik-milli şüurda, həmin şüur vasitəsilə sonrakı mərhələdə dildə yaratdığı problemlər, milli ideologiyadan sapma halları dünya dövlətçilik, dil və mədəniyyət təcrübəsindən bəhrələnməklə aradan qaldırıldı.
Təbiidir ki, SSRİ-nin siyasi və fiziki baxımdan dağıdılması, süqutu onun etnik-milli şüurlarda yaratdığı ideyaların da birdən-birə, qısa bir zaman ərzində məhv olması demək deyildi. 70 ildən çox hökm sürmüş və beyinlərə yeridilmiş sovet şüurunun, düşüncə tərzinin izsiz ötüb keçməsi mümkün deyildi. Milli ideologiya sahəsində həmin şüur, düşüncə tərzinin, "sovet şüuru"nun izləri keçid dövrünün ilk mərhələsində aradan qaldırılsa da, onun müxtəlif formalarda təzahürünün hələ də müşahidə edilməsi bunu sübut edir. Dil sahəsində həmin təzahür formaları daha fəaldır. Belə ki, vaxtilə eyni imperiya daxilində yaşamış millətlərin, hətta hal-hazırda müstəqil dövlətə malik olan postsovet respublikalarında yaşayan millət və xalqların ünsiyyət üçün SSRİ-nin əsas rəmzi olan rus dilindən istifadə etməsi haçansa mövcud olmuş vəziyyətin, reallığın digər bir formada davamıdır. Lakin bu, ehtiyacdan yaranan bir zərurətdir və onu mütləqləşdirmək düzgün deyil. Rus dilinin millətlərarası ünsiyyət dili kimi istifadəsinin daimi olacağına hökm vermək olmaz. Bu problemin linqvopolitoloji amillərin necə və hansı istiqamətdə təsirindən asılı olaraq müəyyən zaman keçdikdən sonra öz həllini tapacagına şübhə etmək olmaz. Həmin linqvopolitoloji amillər qloballaşmanın təsiri nəzərə alınmaqla, dövlətlərin milli dövlətçilik maraqlarından, geosiyasi mövqeyindən, dövlət siyasətindən, linqvistik coğrafiyasından, çoxmillətli, azmillətli ölkə olmasından və müəyyən dərəcədə beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq səviyyəsindən asılıdır.
Dil sahəsində hazırda mövcud olan və ya mövcud ola biləcək poblemlərin milli ideologiyaya müvafiq şəkildə uğurlu həlli üçün düşünülmüş, hüquqi-linqvistik cəhətdən düzgün olan, dünya dil təcrübəsinə və nəzəriyyəsinə, müddəalarına uyğun gələn dil siyasətinin olması zəruridir və demək lazımdır ki, müstəqil Azərbaycan Respublikasının dil siyasəti həmin müddəaları özündə əks etdirmək imkanına malikdir. Bu siyasətdə Azərbaycan dilinin dövlət dili kimi, beynəlxalq tədbirlərdə müstəqil dövlətin dili kimi tətbiqi əsas tutulur, eyni zamanda, ölkə ərazisində yaşayan xalqların və milli azlıqların dillərinə hörmətlə yanaşılır, onların ana dillərini öyrənmələri üçün dil siyasətinin tərkib hissələrindən olan linqvotəhsil siyasəti yeridilir.
Dil siyasətinin təhsillə bağlılığı dünya dil təcrübəsində özünü doğruldub və hətta Avropa Birliyinin dil siyasətində həmin əlaqədən yararlanan linqvotəhsil siyasəti adlanan tərkib hissə var. Azərbaycan dövlət dil siyasətində həmin təcrübədən milli istiqamətdə bəhrələnmək olar. Dilin təhsillə bağlı olması, yəni linqvotəhsil müstəqil Azərbaycanın dövlət dil siyasətinə təsir edən amil və istiqamətlərdən biridir və dil siyasətinə təsir edən istiqamətlər bununla bitmir. Burada beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq da digər bir linqvopolitoloji amil kimi çıxış edir.
Nəzərə almaq lazımdır ki, əksər dünya dövlətləri kimi Azərbaycan da əhalisinin tərkibi etibarilə müəyyən linqvistik coğrafiyaya malikdir və ölkə daxilində dövlət dilinin tətbiqi sahəsində vahidlilik prinsipinə əsaslanılmalıdır. Azərbaycanda yaşayan digər xalqların nümayəndələrinin öz milli mədəniyyətlərinin öyrənməsinə şərait yaradılmalıdır. Bu proses milli ideologiyaya uyğunlaşdırılmış çərçivə daxilində aparılmalıdır. Bu işdə linqvotəhsil siyasətinin müddəaları kimi çıxış etmək imkanı olan üç əsas komponent nəzərə alınmalıdır:
1.Azərbaycançılıq ideologiyası ilə bağlı komponent. Ölkə vətəndaşı olan hər bir kəs milliyyətindən asılı olmayaraq bu ideologiyanı əsas götürməlidir. Belə ki, milli kimlik ölkə vətəndaşının dövlət standartlarına uyğun şəkildə təhsil almasına mane olmamalıdır.
2.Etnik komponent. Bu komponent xalqın tarixi və mədəniyyəti ilə bağlı anlayışdır və ölkə ərazisində yaşayan müxtəlif xalqların milli-mənəvi dəyərlərinin öyrənilməsini təmin edir.
3.Dünya komponenti. Bu amil ümumdünya mədəniyyətinin öyrənilməsinə xidmət edir.
Beləliklə, Azərbaycan linqvotəhsil siyasətinin özəyində etnik qrupdan Azərbaycan, oradan isə dünya mədəniyyəti barədə fikirlərə yiyələnmək dayanır. Bu baxımdan dövlət dilinin birbaşa tətbiq sahəsi olan təhsildə əsas prioritetləri linqvotəhsil siyasətinə uyğun olaraq aşağıdakı istiqamətlər üzrə müəyyənləşdirmək mümkündür:
-milli təhsil sistemində dövlət dilinin mütləqliyi prinsipinin qorunması;
-təhsilin məzmununda milli ideologiyanın prinsiplərini əsas götürməklə ölkədə mövcud olan çoxmədəniyyətlilik amilini də nəzərə almaq;
-linqvotəhsil siyasətində ayrı-ayrı xalqların, etnik qrupların özünüdərketməsinə xidmət edən müddəalara geniş yer vermək;
-respublika ərazisində yaşayan müxtəlif etnosların mədəniyyətlərinin ümumazərbaycan mədəniyyət kontekstində təzahürünü tapmasına yönələn linqvotəhsil təbliğatına şərait yaratmaq;
-həmin etnosların Azərbaycan mədəniyyəti çərçivəsi daxilində bir-birinin mədəniyyətinə bələd olmasını təmin etmək;
-ölkə daxilindəki etnik qrupların inteqrasiyasına şərait yaratmaq və bu prosesdə azərbaycançılıq ideologiyasına geniş yer vermək;
-dövlət dili olan Azərbaycan dilini öyrənməyin zəruri olduğunu izah etmək və onun ölkə daxilində yaşayan xalqlar arasında əsas ünsiyyət dili olmasını təmin etmək, bu yolla da vaxtilə Azərbaycan dilinə güclü alternativ olan rus dilini həmin mövqedən uzaqlaşdırmaq.
Yuxarıda qeyd edildiyi kimi, Azərbaycanın mustəqillik qazandıqdan sonra onun yeritdiyi dövlət siyasətinə, eyni zamanda, dil siyasətinə beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlığın, həmin qurumlara üzv olmağın da bu və ya digər dərəcədə təsiri var. Məlumdur ki, Avropanın hüquq məkanında milli azlıqların mədəniyyətini, dilini, hüquqlarını müdafiə edən beynəlxalq təşkilatlar fəaliyyət göstərir. Bu istiqamətdə linqvistik-hüquqi cəhətdən beynəlxalq hüquqi məkanda fəallıq nümayiş etdirən əsas təşkilat Birləşmiş Millətlər Təşkilatıdır. Bu təşkilatın linqvohüquqi bazasını ilkin olaraq, təşkilatın nizamnaməsi, mülki və siyasi hüquqlar üzrə Pakt, milli, yaxud etnik, dini, dil azlıqlarına daxil olan milli azlıqların hüquqları barədə Deklarasiya təşkil edir.
İkinci fəal istiqamət xətti isə həmin təşkilatın nəzdində fəaliyyət göstərən YUNESKO-nun payına düşür. Bunlarla yanaşı, Azərbaycanın Avropa İttifaqına üzv olması da milli azlıqların hüquqlarının qorunması istiqamətində apardığı işə əhəmiyyətli təsir edir. Ancaq bir cəhəti inkar etmək olmaz ki, Azərbaycan dövləti bu təşkilatlara üzv olmasaydı belə, milli azlıqların hüquqlarının, dillərinin qorunması barədə maddəni dövlətin Əsas Qanununda təsbit edəcəkdi. Çünki Azərbaycan həm sovet, həm də müstəqillik dövründə beynəlmiləlçilik hislərinə hörmətlə yanaşmış və demokratik prinsiplərə əsaslanaraq ərazisində yaşayan xalqların hüquqlarını tapdamamışdır. Beynəlxalq təşkilatlarla əməkdaşlıq isə Azərbaycana dünya dövlətlərinin linqvohüquq təcrübəsindən yararlanmağa və bu sahədə təcrübə mübadiləsindən istifadə etməyə imkan verir.
Azərbaycan dili hal-hazırda yüksək inkişaf və dəyişikliklər mərhələsindədir. Onun beynəlxalq müstəvidə, yeni qanunvericilik prosesində iştirakı özünəməxsus bir mərhələyə çatmışdır. Bu prosesin gedişi pozulmasın deyə dövlət dilinin tətbiqi işinin təkmilləşdirilməsinə böyük ehtiyac var. Respublikada dillə bağlı qanun və fərmanların verilməsi, xüsusi dil komissiyalarının yaradılması tarixi zərurətdir. Bütün bu qanun və göstərişlərin, tədbirlərin kökündə Azərbaycan dövlət dilinin dil normalarına uyğun inkişaf etdirilməsi durur. Bununla əlaqədar olaraq, ilk növbədə, ölkəmizin orta və ali məktəblərində Azərbaycan dilinin müasir dünya standartlarına, milli-mədəni inkişaf tariximizin tələblərinə cavab verən tədrisinə nail olmaq sahəsində mühüm işlər görülür. Orta və ali məktəblərdə Azərbaycan dili və ədəbiyyatının tədrisinin həcmi artırılır. Bütün təhsil ocaqlarının qeyri-milli bölmələrində Azərbaycan dili fənninin tədrisinə xüsusi yer ayrılır, bu fənnin tədrisi sovet dövründəki illərdən xeyli fərqlənir.
Yeni dövrünü yaşayan Azərbaycan dövlət dilinin təkmilləşdirilməsi müstəqil respublikanın dil siyasətinin əsas məqsədidir. Bu məqsədə nail olmaq üçün aşağıdakı məsələlər ətrafında iş aparılmalıdır və qeyd edək ki, bu proses artıq gedir:
1.ədəbi dilin müstəqillik qazandıqdan sonra qloballaşmanın dilə təsiri sayəsində yeniləşən funksional üslublarının inkişafı üçün müvafiq yeni linqvistik bazanın təkmilləşməsi;
2.həmin linqvistik bazanın milli əsasda zənginləşməsinə nail olmaq üçün əməli tədbirlərin görülməsi və bu tədbirlərin hüquqi-linqvistik əsaslarının müəyyənləşdirilməsi;
3.nitq mədəniyyətinin əsas göstəricilərinə riayət edilməsini asanlaşdırmaq üçün yazılı ədəbi dillə xalq danışıq dili arasındakı fərqi minimuma endirmək;
4.linqvistik bazada xüsusi lay təşkil edən milli terminologiya sisteminin inkişafına nail olmaq;
5.ədəbi dilin lüğət tərkibinin milli mənbələr əsasında zənginləşməsinə nail olmaq;
6.qloballaşmanın təsiri ilə daha da güclənən dillərin əlaqəsi kimi tarixi prosesin təsirinin dilin normalarına uyğun şəkildə olmasına nəzarət etmək.
Göstərilən istiqamətlərdə cəmiyyətin bir sıra sferaları daha fəal iş apara bilər, başqa sözlə desək, həmin istiqamətlərdən doğan vəzifələrin ağırlıq yükü təhsillə bərabər, daha çox müəyyən qüvvələrin üzərinə düşür. Belə ki, XXI əsrin əsas keyfiyyət göstəricisi dinamiklikdir və dilin ən fəal təbliğatçısı kütləvi informasiya vasitələridir. Buna ğörə də qloballaşmanın dilə gətirdiyi və gətirə biləcəyi ifadələri geniş kütləyə ilkin çatdıran KİV-in dili üzərində dövlət nəzarətinin olması vacibdir. Ölkə ali məktəblərinin ixtisasdan asılı olmayaraq, bütün fakültələrində Azərbaycan dili və nitq mədəniyyəti fənni tədris edilməlidir ki, sonradan dövlət dilinin tətbiqi ilə bağlı problemlər olmasın.
İdarəetmə funksiyasını yerinə yetirən dövlət dili millətlərarası iqtisadi, siyasi, hüquqi, milli təhlükəsizlik məsələləri ilə bağlı problemləri tənzimləyir, lazımi anda və məqamda onları düzgün istiqamətə yönəldir. Müstəqil Azərbaycanda da həmin funksiyanı yerinə yetirən dövlət dili düşünülmüş, elmi və praktiki cəhətdən əsaslandırılmış milli siyasət proqramına söykənir. Sadaladığımız həmin müddəalar öz ətrafında dövlət dilinin hüquqi tərəflərini birləşdirirsə, dövlət dilinin cəmiyyətin bütün fəaliyyət sahələrində tətbiqi onun linqvistik aspektini təşkil edir. Bu anlayışlar isə öz növbəsində istənilən hüquqi dövlət daxilində vəhdət təşkil etməklə, dövlət dilinin hüquqi-linqvistik tərəflərini, yəni linqvopolitoloji amilləri ifadə edir.{nl}

Təranə HACIYEVA, BDU-nun ümumi dilçilik kafedrasının müəllimi, filologiya elmləri doktoru