İstedadlı jurnalist – redaktor, tarix üzrə fəlsəfə doktoru Natiq Məmmədlinin  səmimi bir avtoqrafla bu yaxınlarda  hədiyyə etdiyi kitab elə-belə də adlanır: “Ləyaqət  düsturu”. Orta biçimli bu toplunun belə ciddi, aydın  anlanan adı, müəllifin bəlli publisist yazılarının  mövzu dairəsi,  ilkin olaraq, kitabın  əxlaqi-fəlsəfi  məzmunlu,   elmi-kütləvi  səpkili   bir nəşr  olduğu  təsəvvürü  yaratdı.

 “Ön söz”  yerində   xalq yazıçısı Anarın yığcam açıqlaması isə bu  kitabın  hekayələr  toplusu  olduğunu, Natiqin isə ədəbi-bədii mühitə yetkin  bir yazıçı  kimi  qədəm  basdığını  bəyan   edirdi:

“Natiqin  hekayələrini  oxudum,  bəri  başdan  qeyd  edim ki,   peşman deyiləm.   İlk növbədə, özünə  və  qələminə  hörmət qoyan  müəlliflərdən  biri  kimi  onun yaxşı  bildiyi  sahədən — jurnalistikadan,  nəşriyyat  işindən  və s. yazması  diqqətimi  cəlb  elədi. Natiqin  hekayələrində   qaldırılan   mətləblər  dünyanın  özü  qədər  qədimdi: insan  xislətinin  dəyişməz naqislikləri,  zamanın  islah  edə bilmədiyi  cılızlıqlar, gerçəklikdəki  problemlərin  böyük əksəriyyətinin Tanrı  bəndəsinin  məhz özü tərəfindən törədilməsi  və s.”

Hekayələrin  hamısının  ortaq  və ana xətti olan “ləyaqət  düsturu”  açılımlarını  izlədikcə  Anar  müəllimin  aşkar edib ümumiləşdirdiyi  bədii  məziyyətlərin  dəqiq  və sərrast  olduğuna  bir  daha  əmin  oldum. Hekayələrin   həyat həqiqətlərini bədii  qəliblərə  salan tipik süjetlərini  təsəvvürümdə canlandırdıqca,  situasiyaların, əsasən,  müəllif  təhkiyəsində  açıqlandığını,  obrazların isə öz xarakterlərini öz monoloq  və dialoqları ilə  ifadə  etdiklərini ardıcıl  izlədikcə  keçən il  bir qrup  ədəbiyyatşünasın  müasir  bədii  nəsr  və  xüsusən  hekayə barədə bir  məclisdə söylədiklərini  xatırlamalı  olurdum.

Nəsrin  ifrat  dərəcədə “psixologizm”ə  uyduğundan,  az qala,  başdan-başa  müəllif  təhkiyəsinə  çevrilməsindən  narahatlığını  ifadə  edən ədəbiyyat nəzəriyyəçisi Rüstəm Kamal  bildirdi ki, müasir roman  və  hekayələrdə  dialoqlar yoxa çıxıb,  ona görə də  yazıçı  bitkin  obrazlar  yarada bilmir,  xarakterlərin  canlı  aləmi,  kimliyi  arxa  planda  qalır: “Oxucu  nə üçün  müəllifin  monoton,  bir-birinə   calanan, yorucu   təqdimat  və  qənaətlərinin əsiri olmalıdır?”

Sualın  cavabında  mülahizələrinin  estetik  tutumu,  milli  qayəsi  ilə  ədəbi-mədəni  aləmdə   mötəbər  söz sahibi olan  akademik  Nizami  Cəfərov bildirdi ki,  əldəqayırma  sovet bədii  qəhrəmanlarının  saxta monoloq  və dialoqlarından  sonra  səmimi,  həqiqətə  yönəlik psixoloji təhkiyə  ədəbiyyata yeni  hava,   fərqli  düşüncə gətirdi.  Ədəbiyyatı,  bədiiyyatı  inhisara  almış  siyasi  rejimin  sifarişlərinin  keçmişə   çevrildiyi indiki  dövrdə isə  nəsrin  öz  təbii-tarixi  məcrasına  qayıtması,   klassik ədəbi  təcrübənin  çağdaş  zövq və düşüncənin  tələbatı ilə uzlaşması  nəinki  vacibdir, hətta  zəruridir. Cəlil  Məmmədquluzadənin,  Əbdürrəhim bəy  Haqverdiyevin, Yusif  Vəzir Çəmənzəminlinin, onların  yaratdığı ənənə zəminində  Mirzə İbrahimovun,  Mir Cəlalın,  İlyas Əfəndiyevin  hekayələri  konkret  zaman  və  məkanın insanlarının sözlə yaradılmış  heykəlləridir. Bu hekayələrin  tiplərini  çöldən  yazıçı rəsm edirsə, daxildən özləri-özlərinin kimliyini  ortaya  qoyurlar.

Natiqin  hekayələr  toplusu  bu  deyilənlər  baxımından  milli  nəsrimizin öz tarixi yuvasına  qayıtmasından, bədii sözün  dəyişən  dünyamızın  ziddiyyət  və doğuluşlarına  libas  tikdiyindən  xəbər verir. Bu  hekayələr  keçid dövrü  insanlarının   üzüntüsünü,   nəşəsiz dünəni ilə ağrılı-ümidli  bugünü arasında yaşantılarından  qaynaqlanmışdır.  Yazıçı  hadisə  və  insanları  qiymətləndirməkdə  seçdiyi  meyarı — ləyaqəti mənəvi  ucalığın bədii  prizmasına çevirməyə  nail olmuşdur.

Ədibin ixtisasca  tarixçi  olması,  dəyişən  zamanların  dəyişməz  düsturlarına  bələdliyi onun  gerçəkliyi  təhrif  etmədən  canlandırmasına,  həqiqətin hər hansı bir anını  və  istinad  nöqtəsini  tapmasına  yardımçı  olmuşdur. Bu  baxımdan  onun  etnoqrafik  lövhələri,  tarixi   koloriti  duyub-əks  etdirmə  manerası  Yusif   Vəzirin  “tarixi  kodların  dilini  açmaq” məharətini  xatırladır.

Yazıçı  nitqinin və  xarakterlərin  özünüifadə  palitrasının  bir-birindən aydın  seçilməsi  Natiqin  hekayələrinin  süjetini əlvanlaşdırır, “ləyaqət  düsturu”nun  bitkinliyini  təmin  edir.  Yerli-yerində  başlanan  və bitən dialoqlar  müəllif  mətni ilə   vahid  axar  yaradır. Bu  hekayələrə psixoloji  ovqat da  yad deyil.   Müəllifin  dəqiq  müşahidələri,  sərrast  ifadələri,  aydın  və  ifadəli nitqi,  hadisələrin gözlənilməz  dəyişmələri, obrazların  kimliklərinə  tam uyğun  gələn  leksikonları  psixoloji  auranı daim  gücləndirir. Bu  baxımdan  Natiqin yığcam və çevik süjetli hekayələri  A.Çexovun  dünyaca sevilən  hekayələrini  yada salır.  “Balaca  məmurun  təbriki”  hekayəsinin  epiqrafında o,   rus yazıçısına dərin bələdliyini belə ifadə edir: “Nə qədər biz  varıq, Çexov  həmişə  aktual  və diri  qalacaq”.

Kitabın adına çevrilmiş ilk  hekayənin —  “Ləyaqət düsturu”nun  qəhrəmanı Cəsarətin ləyaqəti  “bazar piştaxtası”na çıxarması  günün  arzuolunmaz  reallıqlarına inandırıcı  nümunə  kimi təbii  qəbul olunur. “Korun gördüyü  gələcək”  isə bu  mənəvi korluğun  uçuruma apardığını  sərgiləyir. “Kloun”  hekayəsində isə  əsilsiz  bir  harınlıq  ləyaqətsizliyin   daha  bir iyrənc  təzahürü  kimi  təqdim olunur. “Mənim  birinci yalanım” yalanın  həqiqəti,  oğrunun  doğrunu  üstələməsinin faciəviliyini  açıb  göstərməklə, yenə  ləyaqət ucalığını  nişan verir. “Yaxşı  anaların oğullarında” ləyaqətlə  ləyaqətsizlik üz-üzə  dayanır,  mənəvi  puçluq  ləyaqətsiz oğulların  məzarına çevrilir...

Beləcə hekayədən-hekayəyə  ləyaqətin  mövqeyi  güclənir,  mütləqləşir.  “Beş atanın ögey oğlu”, “Xoşbəxt  adamla bədbəxt adamın  söhbəti”, “Vaxtı  keçmiş  sitatlar”, “Həkimə gedən  məğrur  adam”, “Oğru”, “Halallıq”... Zamanlar  müxtəlif, obrazlar  peşə  və dünyagörüşcə çeşidli olsa da,  yaşamaq və insan  adına  layiq olmağın  bircə yolu  aydın  görünür: ləyaqət  düsturundan  keçən,  onunla   tənləşən  yol. “Dolma” hekayəsində  isə  ləyaqət  düsturu miqyasca böyüyüb  mənəvi  simasını  itirmiş  ermənilər  və onların  həyasızlığını  himayə  edənlərin  çevrəsini əhatə  edir.

Natiqin  hekayələrinin  pritçavariliyi,  bəzən  də  novellasayaqlığı  onun  həyatın  gur  axarından  xüsusi  duyum  və  niyyətlə seçilib götürüldüyünü,  təbii xammal olaraq  məharətlə   cilalandığını  düşünməyə  əsas verir. Və  bu yerdə Anarın “Ön söz”ünün sonunu  yada  salıram: “Natiq  Məmmədlinin  püxtələşmiş  qələmi  var. İnanıram ki,  o,   gələcəkdə yeni  uğurlu  əsərlər  qələmə  alacaq”.

Tahir AYDINOĞLU,

 “Xalq qəzeti”