Heydər Əliyev müzakirə olunan hər bir məsələnin geniş təhlilinə şərait yaratmaqla yanaşı, aparılan təhlilləri yekunlaşdırmaq, ümumiləşdirmək baxımından da qeyri - adi məntiqə və istedada malik idi. O, səbrlə, təmkinlə insanları dinləməyi bacarır, söylənilən hər bir fikri yaddaşında saxlayırdı.  Bu mənada Heydər Əliyevin güclü yaddaşı vardı. O, kimin nə vaxt nə dediyini yaddaşının gücü ilə çox dəqiq şəkildə başqalarına çatdırır və bununla da hamını heyrətə gətirirdi. Bunu onun 1995-ci il oktyabr ayının 31-də Elmlər Akademiyasında ziyalılarla görüşü və noyabrın 2-də olan müzakirələr də təsdiq edir.

Heydər Əliyev qəbul olunan qərarlarda hər bir kəsi inandırmağa çalışırdı. O, çalışırdı ki, qəbul olunan qərarlar hər bir kəsi razı salsın, qane etsin. Ona görə də müzakirə olunan məsələlərdə, o cümlədən dövlət dilinin adı məsələsində dəfələrlə müzakirələrin aparılmasına geniş imkan yaradırdı. Heydər Əliyev dövlət dilinin adı ilə bağlı olan müzakirələr barədə ümumiləşdirmə apararaq deyirdi: “Oktyabrın 31-də Elmlər Akademiyasında bütün ziyalıların nümayəndələri bu məsələni müzakirə etdilər. 25-dən çox adam çıxış etdi. Mən bununla qane olmadım. Noyabrın 2-də konstitusiya komissiyasının iclasını tamamilə buna həsr etdim. Biz beş saata qədər müzakirə apardıq. O müzakirədən sonra bəlkə də qərar qəbul etmək olardı. Görürsünüz ki, mən bu gün Konstitusiya komissiyasının və işçi qrupunun üzvlərinin burada iştirakı ilə müzakirəni yenə də davam etdirirəm”.

Heydər Əliyev dil, millət anlayışına izah verir, onun hər birinin dialektik mahiyyətini açırdı. Bu anlayışları dilçi, tarixçi, filosof kimi şərh edirdi. Məsələn, “Dil, millət fəlsəfi məfhumdur, tarixi anlayışdır. İnsanlar dünyada mövcud olandan onlar hansısa dillərdə danışıblar. Bir halda ki, insanlar olub, demək, onların bir - biri ilə əlaqəsi üçün dil də olubdur”. Başqa bir fikrə diqqət edək: “İnsanlar dünyada mövcud olandan müəyyən tayfalar, qruplar yaranıbdır, bundan sonra onlar güclənib, millət şəklinə gəlib çıxıblar. Ona görə həm millət anlayışı, həm dil anlayışı, yenə deyirəm, fəlsəfi məfhumdur, fəlsəfi, tarixi anlayışdır. Dialektikanın qanununa görə bu iki anlayış daim inkişafda, dəyişiklikdə olubdur”. Bax budur Heydər Əliyevin dilə, millətə baxışının fəlsəfəsi, dialektikası, elmi və məntiqi yanaşması.

Heydər Əliyev elmi nöqteyi - nəzərdən hazırlıqlı olduğundan bəhs etdiyi sahələrlə bağlı öz görüşlərini aydın məntiqlə söyləyirdi. Konkret olaraq dövlətimizin dilinin adına gəldikdə isə o deyirdi: “Heç kəs deyə bilməz ki, XII əsrdə kim nə deyibsə, o bu gün bizim üçün ehkamdır. Heç kəs deyə bilməz ki, XV əsrdə kim nə deyibsə, o da bizim üçün ehkamdır. Bunu nəzərə almaq lazımdır və bunu unutmaq lazım deyil. Bu gün biz dövlət dilimiz haqqında məsələni müzakirə edərkən heç bir konyukturaya yol verməməliyik. Hansısa bir qərarı qəbul edəcəyiksə, - bu, kimin xoşuna gələcək, ya gəlməyəcək, - bu bizi narahat etməməlidir. Biz onu həqiqət əsasında qəbul etməliyik və kimdənsə üzrxahlıq da etməməliyik: Bağışlayın, biz sizinlə qardaşıq, amma biz dilimizi belə etmək istəyirik. Mən bununla da razı deyiləm”.

Heydər Əliyev əsl dilçi, tarixçi kimi təhlil aparır - dilimizin kökü barəsində müfəssəl məlumat verir, dilimizin mənsub olduğu qrupu xarakterizə edir, keçdiyi inkişaf yollarını səciyyələndirir, dilimizin daim inkişafda olduğunu söyləyirdi. O deyirdi: “Keçmiş Sovetlər İttifaqının ərazisində türkdilli 23 xalq məskun olubdur. Yəni türkdilli xalqlar çoxsaylıdır və millətcə, dilcə türk kökündən olan xalqlar çoxsaylıdır. Əgər keçmiş Sovetlər İttifaqının ərazisində türkdilli 23 xalq olubsa, onun hüdudlarından kənarda da var. Bu da təbiidir, çünki dünyada olan dillər ayrı - ayrı dil qruplarına bölünüblər və bu dil qrupları tarix boyu, əsrlər boyu formalaşıblar, sonra şaxələniblər və hər bir şaxə müəyyən proseslər nəticəsində öz istiqamətində inkişaf edib və gəlib indiki səviyyəyə çatıbdır”. Bununla da Heydər Əliyev dillərin, o cümlədən türk dillərinin tarixi köklərindən şaxələnməsini təbii bir proses kimi qiymətləndirir, hər şeyin inkişafda olduğunu dünya yarandığı gündən indiyə qədər baş verən inkişaf kimi dəyərləndirirdi. Doğrudan da, dünyada hər şey dəyişir, inkişaf edir, yeniləşir, bir sözlə, olduğu kimi qalmır. Belə olan təqdirdə şaxələnmənin, differensiallaşmanın qarşısını almaq inandırıcı görünmür. Bu mənada keçmiş Sovetlər İttifaqı ərazisində yaşayan 23 türkdilli xalqın hər birinin dilinin adı olması onların tarixi nailiyyətləridir, onların inkişafıdır. Ancaq bununla belə, inkişaf türkdilli xalqların heç birinin tarixi - etnik kökünü inkar edə bilmir, bu heç mümkün də deyildir. Bu mənada Heydər Əliyev dillərin (o cümlədən türk dillərinin) dünəni, bu günü və sabahı barədə aydın bir məntiqlə deyirdi: “Şübhəsiz ki, dünyada olan dillərin bugünkü səviyyəsi də son hədd deyil. Bəşəriyyət, insan cəmiyyəti daimidir, hər şey inkişafdadır, yüz, iki yüz, beş yüz ildən sonra nə olacaqdır, - bunu biz indi deyə bilmərik. Ancaq şübhəsiz ki, nə dünya belə olacaqdır, nə də dünyanın mənzərəsi bu şəkildə qalacaqdır. Hər şey inkişafdadır. Belə olan halda, şübhəsiz ki, bizim mənsub olduğumuz türkdilli xalqlar da şaxələniblər, məskun olduqları yerin, ərazinin təsiri altında, qonşularının, başqa amillərin təsiri altında hərəsi öz istiqamətində inkişaf edibdir”. Bununla da Heydər Əliyev türkdilli xalqların ortaq dəyərlərdən, vahid kökdən şaxələnməsini təbii qəbul etməklə yanaşı, hər birinin məskun olduğu ərazinin, əlaqədə olduqları xalqın təsiri ilə bağlı özünəməxsus xüsusiyyətlər əldə etdiklərini də istisna etmirdi. Heydər Əliyev türk dillərinin dövlət dili statusu alması barədə qeyd edirdi ki, burada dövlətin yaranması və dövlətin formalaşması vacib amillərdəndir. Düzdür, türk xalqlarının dövlətçilik tarixi və çoxlu dövlətləri olmuşdur. Ancaq türk xalqlarının (xüsusilə keçmiş Sovetlər İttifaqında yaşayan 23 türkdilli xalqın) milli dövlətlərinin dövlət dili daha çox XX əsrlə bağlıdır. Yəni “türk” sözü ümumiləşdirici bir etnik termin kimi tarixən millət və dövlət adı kimi işlənmişdir. Sonralar bu sözün (türk sözünün) ehtiva etdiyi millət və dövlət anlayışı inkişaf etmiş, şaxələnmiş, qol - budaqlara ayrılmışdır. Bütün bəşəriyyət üçün millət, dövlət anlayışı və onun statusunun müəyyənləşməsi türk xalqlarının da, təbii ki, tarixi taleyidir. Bu barədə Heydər Əliyev deyirdi: “Ancaq bu dillərin, yəni bizim bu türk dili qrupuna mənsub dillərin gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatması XX əsrdə baş veribdir. Mən başqa Avropa dillərini demirəm. Dövlət dili statusu alınması da, şübhəsiz ki, hər bir dövlətin dövlət kimi formalaşması ilə bilavasitə əlaqədardır”.

Heydər Əliyev dövlət dili anlayışına aydınlıq gətirmək üçün tarixdən müqayisələr gətirir, qohum - qardaş türk xalqlarının tarixində baş vermiş hadisələri xatırladırdı. Bununla da müqayisələr və tarixi gerçəklikləri üzə çıxarmaq yolu ilə dövlət dili və onun formalaşması ilə bağlı həqiqətləri söyləyirdi. O, Osmanlı İmperatorluğunun simasında bu imperatorluğun dilinin adı və Türkiyə Cümhuriyyəti yaranandan sonra bu cümhuriyyətin dövlət dilinin adı barədə çox dəqiq elmi fikri dəlil kimi gətirirdi. Bu mənada Heydər Əliyevin dediklərini xatırlamaq yerinə düşər: “Osmanlı İmperatorluğu və Osmanlı dili bu müzakirələr zamanı (yeni Konstitusiya layihəsində 23-cü maddənin - dövlət dili məsələsinin müzakirəsi nəzərdə tutulur - B.X.) tez - tez yada salınır. Amma məlumdur ki, Osmanlı imperatorluğunun dövlət dili XIX əsrədək türk dili deyildi, tarixçilərimiz bunu yaxşı bilirlər. İmperatorluq Osmanlı İmperatorluğu idi, amma dövlət  dili türk dili deyildi. Götürün arxivlərdə onların kitablarına baxın, həmin padşahların, sultanların fərmanlarına baxın, onlar türk dillərində yazılmayıb. Bütün bunlar ərəb-fars dillərində yazılıb. Gedin İstanbuldakı muzeylərə baxın, yəqin çoxları baxıblar, kim baxmayıbsa gedib baxa bilər. Mən bundan Türkiyənin dövlət başçıları ilə danışıqlarımda da söhbət açmışam. Onlar da deyiblər ki, bəli, belə olub. Onlar da Türkiyə Cümhuriyyəti yaranandan sonra indiki türk dilini formalaşdırıb, dövlət dili ediblər”. Bu, tarixi bir nailiyyətdir ki, türk sözünü dövlət dilinin adı kimi Türkiyə Cümhuriyyəti götürüb, inkişaf etdiribdir. Düzdür, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti türk sözünü dövlət dilinin adı kimi qəbul edibdir. Ancaq o vaxt Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyəti yaşaya bilmədiyi üçün onun dövlət dili olan türk dili də öz statusunu qoruya bilməmişdir. Buna baxmayaraq, Mustafa Kamal Atatürkün qurduğu Türkiyə Cümhuriyyəti yaşamış, inkişaf etmiş, dünya birliyində öz yerini tutmuşdur. Bu cümhuriyyətin dövlət dili olan türk dili də inkişaf etmiş, bu günümüzə gəlib çatmışdır. Bu barədə Heydər Əliyev deyirdi: “Bizim üçün dost, qardaş olan Türkiyə Cümhuriyyətinin böyük Atatürkdən sonra onun fəaliyyəti nəticəsində bir cümhuriyyət kimi meydana gəlməsi, dünya birliyində öz yerini tutması və özünün dövlət dili olması bizi sevindirən bir haldır. Bir qardaş, dost ölkə kimi biz bunu böyük bir nailiyyət hesab edirik”.

Heydər Əliyevin dilimizin dövlət dili statusunu alması ilə bağlı fikirləri də maraqlıdır. Dilin mövcudluğu, həmin dildə danışılması hələ dilin statuslu olması deyil. Dilin dövlət dili statusunu alması üçün dövlətin mövcudluğu və onun konstitusiyasında dövlət dili ilə bağlı maddənin olması əsas şərtlərdən biridir. Eyni zamanda dövlət statuslu dilin tədrisinə, bütün sahələrdə tətbiqinə və tədqiqinə geniş şərait yaratmalıdır. Məhz Heydər Əliyev bütün bu amillərin və şərtlərin əlaqəsi ilə məsələlərə yanaşırdı. O deyirdi: “Bizim ərazimizdə, yəni Azərbaycanda yaşayan insanlar, İranda yaşayan və bizim dilə mənsub olan insanlar, Türkiyənin şərq hissəsində yaşayan və azəri adlanan insanlar keçmişdə də, elə XX əsrdə də biz danışdığımız dildə danışıblar. Ona görə də dilimizin dövlət dili statusu alması  yalnız və yalnız 1978-ci ildə qəbul edilmiş konstitusiyada olubdur. O vaxta qədər bizim dilimiz dövlət dili statusu almayıbdır. Hamı bu həqiqəti bilməlidir”.

Dili birinci növbədə xalqın özü yaşadır, qoruyub saxlayır. Belə ki, xalq öz doğma ana dilində danışır, bir - biri ilə ünsiyyət qurur, dili nəsildən - nəslə ötürür. Bizim hər birimiz doğma ana dilimizin bu günə gəlib çatmasında öz ulularımıza – ata - babalarımıza borcluyuq. Bu, işin bir tərəfidir. İkinci bir tərəfdən, dili xalqın böyük şəxsiyyətləri - şairləri, yazıçıları, filosofları, mütəfəkkirləri yaşadıblar. Onlar bu dildə öz əsərlərini yazıblar. Bu dil vasitəsilə nəsillər arasında əlaqə qurublar. Bir sözlə, bu dil vasitəsilə həm özlərini yaşadıblar, bu günümüzə gəlib çıxıblar, biz onları oxuyuruq, öyrənirik, həm də dili inkişaf etdiriblər, zənginləşdiriblər, yəni dili yaşadıblar. Beləliklə, dil xalq və onun içərisindən çıxan ziyalılar tərəfindən qorunur, işlənir, yaşadılır. Əgər ya xalq, ya da ziyalılar bu işə ögey münasibət bəsləsələr, onda dilin yaşamasından və inkişafından danışmaq əbəs bir söhbət olar. Bax bu baxımdan da Heydər Əliyev məsələlərə elə aydın izahlar verirdi ki, bu izahları hər bir kəs çox asan başa düşürdü. O, deyirdi: “Biz öz əcdadlarımıza daim minnətdar olmalıyıq, ona görə ki, torpaqlarımız, ərazimiz cürbəcür şahlıqların, sultanların, xəlifələrin, dövlətlərin əlinə keçdiyi vaxtlarda da dilimiz itməyib, yaşayıb. Onu xalq yaşadıbdır, eyni zamanda onu xalqımızın böyük şəxsiyyətləri yaşadıblar”. Heydər Əliyev bununla əcdadlarımızın qədir - qiymətini bilməyi, eyni zamanda xalqımızın görkəmli şəxsiyyətlərinin xidmətlərini unutmamağı, qədirbilənlik göstərməyi vacib sayırdı. Hətta bu istiqamətdə elə incə məqamlara diqqət yetirirdi ki, onu yalnız həmin sahəni dərindən bilənlər duya və mütəxəssis kimi fikir yürüdə bilərdi. Məsələn, o, qədirbilənliklə xalqımızın görkəmli şəxsiyyətlərinin bir qismi barədə deyirdi: “Böyük şairimiz, filosofumuz, mütəfəkkirimiz Nizami Gəncəvi əsərlərinin hamısını fars dilində yazmağına baxmayaraq, yenə də türk dili haqqında öz sözünü deyibdir. Böyük Füzuli əsərlərinin əksəriyyətini ərəb dilində yazmağına baxmayaraq, türk dilində də yazıbdır və dilimizi yaşadıbdır. Molla Pənah Vaqif, Mirzə Fətəli Axundov, XX əsrdə dünyaya gəlmiş böyük şəxsiyyətlər - yazıçılar, o cümlədən Cəlil Məmmədquluzadə, şairlər, dövlət xadimləri və mütəfəkkir insanlar Həsən bəy Zərdabi, Əhməd bəy Ağayev, Əlibəy Hüseynzadə, Fətəlixan Xoyski, Məmmədəmin Rəsulzadə, Nəriman Nərimanov, Dadaş Bünyadzadə və başqaları öz əsərləri ilə, verdikləri qərarlarla, dekretlərlə, sənədlərlə bizim dilimizi yaşadıblar”.

Heydər Əliyev dilimizin inkişafını elmin, mədəniyyətin, ictimai - siyasi həyatın inkişafı ilə bağlayırdı. Dilimizin XX əsrin 20-ci, 30-cu, 40-cı illərindəki səviyyəsi ilə 90-cı illərdəki səviyyəsini nəzəri və praktik baxımdan müqayisə edirdi. Bu illər ərzində dilimizin nə qədər zənginləşdiyini, görkəmli dilçi alimlərimizin, şairlərimizin, yazıçılarımızın, jurnalistlərimizin yetişdiyini Azərbaycan xalqının  böyük nailiyyəti kimi qiymətləndirirdi. Doğrudan da dilçilər, ədəbiyyatçılar, şairlər, yazıçılar, jurnalistlər ordusunun yaranması dilimizi inkişaf etdirib, zənginləşdiribdir. Bu böyük ordu xalqımıza dilimiz vasitəsilə xidmət göstəribdir. Dilimizin imkanları onların hər birini xalqın gözündə böyüdübdür. Odur ki, Heydər Əliyev deyirdi: “1920-ci ildə dilimiz bu qədər zəngin, eyni zamanda bu qədər sadə, səlis, bu qədər təmiz və cazibədar olmayıbdır. 30-cu ildə də, 40-cı ildə də belə olmayıbdır. Demək, həyat inkişaf etdikcə, xalqımız mədəniyyət yolu ilə, elm yolu ilə inkişaf etdikcə, irəliyə getdikcə, dünya mədəniyyətindən bəhrələndikcə öz dilini də ilbəil inkişaf etdiribdir. Əgər XX əsri götürsək, xüsusən 20-ci ildən indiyədək Azərbaycanda böyük dilçi alimlər ordusu, böyük ədəbiyyatçılar, şairlər, yazıçılar, jurnalistlər ordusu yaranıbdır”.

Heydər Əliyev XX əsri Azərbaycan dilinin, ədəbiyyatının və mədəniyyətinin tədqiqində, təbliğində və dünyada tanınmasında xüsusi bir mərhələ sayır, əvvəlki əsrlərlə müqayisədə bu əsrin (XX əsrin) xalqımıza verdiyi imkanları dövrümüzün bəhrəsi kimi dəyərləndirirdi. Əlbəttə, bu prosesdə Azərbaycan adı hər bir şeyin fövqündə dayanır: “Məhz bu dövrdə biz Nizami Gəncəvini qaldırıb dünyaya tanıda bilmişik. Məhəmməd Füzulini də, Nəsimini də, Mirzə Fətəli Axundovu da, Sabiri də, Seyid Əzim Şirvanini də, Abbasqulu Ağa Bakıxanovu da tanıtmışıq və bütün bunların hamısını o dövrdə etmişik. Bu şəxsiyyətlər keçən əsrlərdə, dövrlərdə məgər dünyada bu qədər məşhur olublarmı? Yox, heç vaxt. Bu, bizim dövrümüzün bəhrəsidir və bunların hamısı da Azərbaycan adı ilə, dili ilə bağlı olubdur”.

Heydər Əliyev dilin yarandığı vaxtdan inkişaf etdiyini, lüğət tərkibinin zənginləşdiyini, dilin qrammatik quruluşunda gedən unifikasiya prosesini nəzərə alırdı və Azərbaycan dilinin də belə inkişaf mərhələlərindən keçib gəldiyini, bu gün zəngin dilimizin olduğunu qeyd edirdi. Onun məntiqi belə bir düzgün qənaəti ortalığa qoyurdu ki, hər bir dövrün, əsrin, mərhələnin dili öz fonetik, leksik, qrammatik quruluşu baxımından özünəməxsusluğu ilə fərqlənir. Əlbəttə, dil nə qədər zəngin olarsa, orijinaldan tərcümə olunan əsərlər də bir o qədər kamil və dolğun olar. Bu mənada Azərbaycan dilinin zənginliyi imkan verir ki, orijinaldan dilimizə tərcümələr edilsin və bu istiqamətdə də dilimizin ənənəsi var.

Heydər Əliyev tərcümə, tərcümənin təkmil olması, tərcüməçilərin rolu və s. məsələlər barədə Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinin orijinaldan Azərbaycan və rus dillərinə olunan tərcümələri əsasında maraqlı fikirlər söyləyirdi: “Biz Nizami Gəncəvinin əsərlərini, bütün poemalarını, “Xəmsə”sini ilk dəfə 1948-ci ildən sonra öz dilimizə, yəni indi danışdığımız Azərbaycan dilinə tərcümə etdirmişik və xalqımıza çatdırmışıq. Siz bunu da bilməlisiniz ki, mən Nizami Gəncəvinin “Xəmsə”sinin ilk dəfə rus dilinə tərcümə edilib Moskvada nəşr edilməsinə nail olmuşam... Mən bununla bir neçə il məşğul olmuşam. Nizami Gəncəvinin poemaları rus dilində tamamilə nəşr edilməmişdi". Heydər Əliyev məşğul olduğu sahəni şəxsən özü araşdırmağa, problemləri üzə çıxarmağa, onların həlli yollarını müəyyənləşdirməyə yorulmadan çalışırdı. O, siyasətlə yanaşı, məşğul olduğu digər sahələrdə də qətiyyətli və prinsipial idi. Bunu onun Nizami Gəncəvinin poemalarının rus dilinə tərcüməsi ilə bağlı dedikləri də təsdiq edir: “Hətta sonra həyat mənə möhlət verdi, o vaxt Moskvada bu işlərlə məşğul olarkən aydınlaşdırdım ki, Nizami Gəncəvinin əsərlərinin rus dilinə tərcüməsi tamam təkmil deyil. Mən o zaman belə bir fikrə düşdüm və onu həyata keçirməyə çalışdım ki, yenidən tərcüməçilər qrupu yaradıb Nizami Gəncəvinin əsərlərini orijinaldan rus dilinə tərcümə etdirim - tək Rusiya üçün yox, çünki rus dilini Rusiyadan savayı başqa ölkələrdə də çox bilirlər. Bunlar hamısı bu dövrün (XX əsr nəzərdə tutulur - B.X.) bəhrəsidir”.

Heydər Əliyev XX əsri Azərbaycan dilinin inkişafında məhsuldar bir dövr kimi səciyyələndirirdi: “Bu dövr bizim üçün, ədəbiyyatımız, tariximiz üçün böyük bəhrəli, məhsuldar bir dövrdür və bu dövrdə dilimiz inkişaf edibdir”.

Heydər Əliyev dilimizin dövlət dili statusundan bəhs edərkən məsələləri hüquqi, fəlsəfi baxımdan izah edirdi. Dövlət dili statusu almaq üçün dövlətin mövcud olmasını vacib sayırdı və bu, başqa cür də mümkün deyil. Eyni zamanda Heydər Əliyevə görə “Əgər bir dil bir dövləti təmsil etmirsə, o dilə nə deyirsən de, o, dövlət dili ola bilməz”.

Heydər Əliyev çoxlarının mahiyyətinə varmadığı, bəzən isə heç düşünmək istəmədikləri məsələləri duyur, düşünür, sonra isə onun məğzini şərh edirdi. Məqsədi qoyulan, müzakirə olunan məsələlər barədə maarifçilik mövqeyi tutmaq idi. Bundan başqa, müzakirə olunan məsələlər barədə söz, fikir söyləyənləri məsuliyyətli olmağa cəlb etmək  idi. Hətta o, Sovetlər İttifaqı dövründə əldə etdiyimiz nailiyyətlər sırasında bayrağımızın, gerbimizin, himnimizin olduğunu ən böyük bəhrə hesab edirdi: “ Biz Sovetlər İttifaqının tərkibində müstəqil dövlət olmasaq da, onun tərkibində respublika idik, dövlət idik, özümüzün himnimiz, gerbimiz, bayrağımız var idi. Doğrudur, bunlar hamısı ümumittifaq tərkibində idi, amma hamısı var idi. Bax, belə olan vaxtda da biz dilimizi dövlət dili etmək üçün nə qədər çətinliklər çəkdik, nə qədər əzab - əziyyətə düşdük”.

Heydər Əliyev nədən danışırdısa, nədən bəhs edirdisə, dəlil və sübut gətirirdi. Fakta istinad etməklə danışmaq onun fikrini və mövqeyini həmişə üstün edirdi. Dediyi hər bir fikrin arxasında fakt dayanmaqla yanaşı, o faktı elə izah və şərh edirdi ki, bunu məhz ondan başqa heç kəs edə bilməzdi. Fikir verək: “Bir şey də sizin üçün yəqin maraqlı olar ki, - mən bunu bilirdim, ancaq indi xahiş etdim gətirdilər. Sovetlər İttifaqının 1977-ci ildə qəbul olunmuş konstitusiyası buradadır, kim istəyir götürüb oxuya bilər, - burada dövlət dili maddəsi yoxdur”. O, məsələnin mahiyyətinə daha dərindən vararaq çoxlarının ağıllarına gətirmədikləri məqamlara da  toxunurdu. Bu mənada diqqət yetirək: “1936-cı ildə Sovetlər İttifaqının konstitusiyasında da dövlət dili maddəsi yoxdur. 1977-ci ildə qəbul olunmuş Sovetlər İttifaqı Konstitusiyasında dövlət dili barədə maddə yoxdur. Bunun səbəbi o deyildir ki, Sovetlər İttifaqı bir dövlət deyildi, yox. Yəqin, dövlət dilini yazmayan adamlar istəmirdilər ki, dillər parçalansın. Bir də bilirdilər ki, onsuz da rus dili hakim dildir və bunu konstitusiyaya yazmağa da ehtiyac yoxdur. Mən belə düşünürəm”.

Heydər Əliyev istənilən məsələ barədə çox məlumatlı idi. Təbii ki, dilimizin nə vaxtdan və hansı adda dövlət dili olması barədə. Bu barədə o danışarkən kifayət qədər məlumatlı və arxiv materialları ilə işləyən adamları da fakt qarşısında qoyurdu. Burada da o, fakta təkcə fakt kimi yanaşmır, onun nə dərəcədə özündən əvvəlki və sonrakı hadisələrlə əlaqəsinə ciddi fikir verir, onun fakt olaraq ardıcıl mövcudluğunu, yaşamasını izləyirdi. Çoxları faktı konkret şərait və mühitlə bağladığı halda, Heydər Əliyev belə deyildi. O, fakta münasibətdə şəraiti, mühiti nəzərə almaqla yanaşı, həmin faktın hansı nəticə verəcəyini də diqqət mərkəzində saxlayırdı. Məsələn, o deyirdi: “Noyabrın 2-də (1995-ci ildə - B.X.) keçirilən müzakirədə Baş Arxiv İdarəsinin rəisi arayış verdi və məlum oldu ki, 1936-cı ildə Azərbaycan Respublikasının Konstitusiyası hazırlanarkən layihədə yazılmışdı ki, dövlət dili türk dili olsun. Ancaq bizim nümayəndələr Moskvaya gedib qayıdandan sonra 1937-ci ildə Konstitusiya qəbul ediləndə dövlət dili maddəsi yazılmayıb”. Heydər Əliyev bir çox tarixi məqamları yada salaraq bir növ dilimizin inkişafı, keçdiyi tarixi mərhələlər barədə geniş təsəvvür yaradırdı. Dilimizin dünəni, bu günü ilə bağlı tarixi məqamları xatırlamaqla dilimizin gələcəyinin fəlsəfi, hüquqi, siyasi tərəflərini də nəzərdən qaçırmırdı. Bu mənada onun dediklərinə diqqət yetirək: “Əgər biz o tarixi nöqtələri bir də yadımıza salsaq, 1936-cı ildən indiyədək Azərbaycanda bizim dilimiz Azərbaycan dili adlanmışdır. Bütün sənədlərdə Azərbaycan dili adlanır. Bütün yerlərdə Azərbaycan dili adlanır. 1978-ci ildəki Konstitusiyada  “Azərbaycan dili dövlət dilidir” yazılmışdır. Bu gün də hamımız deyirik ki, bizim dilimiz Azərbaycan dilidir”. Bax, budur Heydər Əliyevin ənənə - varislik, dünən - bu gün vəhdətində məsələlərin həllinə nail olmaq qabiliyyəti, başqalarından fərqlənən düşüncəsi, əsassız, məntiqsiz fikirləri və mövqeləri ram etmək məntiqi. Həm də elmi - tarixi həqiqətləri görmək və qiymətləndirmək bacarığı bir məsələni müxtəlif üsullarla, yollarla ifadə etmək üçün ona imkan verirdi. Məsələn, o deyirdi: “Mən bunu da bildirmək istəyirəm ki, biz 1977-1978-ci ildə Azərbaycan Konstitusiyasına “Azərbaycanın dövlət dili Azərbaycan dilidir” yazmağa çalışanda bizə Moskvadan deyirdilər ki, axı , SSRİ konstitusiyasında bu yoxdur və siz nə üçün yazırsınız? Deyirdilər ki, bizdə də yoxdur, sizdə də olmamalıdır".

Tarixi köklərimizə ehtiramımız, dilimizin özünəməxsus adını götürüb dövlət dili səviyyəsinə çatdırmağımız onun nöqteyi - nəzərindən mənəvi haqqımız kimi qiymətləndirilirdi. O, tarixi keçmişimizə, dilimizin keçib gəldiyi inkişaf mərhələlərinə istinad edərək belə hesab edirdi ki, Azərbaycan dilinin adını dəyişib başqa ad qoymaq tarixi, fəlsəfi, dövlətçilik, bu günümüz və gələcəyimiz baxımından düzgün deyildir. Onun bu istiqamətdəki fikirləri də olduqca ölçülüb biçilmiş bir şəkildə olmaqla yanaşı, həm də siyasi, fəlsəfi, dövlətçilik və onun gələcəyi baxımından Azərbaycan dili adına  sahib olmaq üçün Azərbaycanın hər bir vətəndaşına mənəvi haqq verirdi. Heydər Əliyevin fikirlərinə diqqət yetirək: “Tarixi köklərimizə, tarixi keçmişimizə böyük hörmət və ehtiramımızı bildirərək, eyni zamanda bu gün deməliyik və mənəvi haqqımız var deyək ki, XX əsrdə bizim dilimiz öz inkişaf dövrünü keçib, formalaşıb, özünəməxsus adını götürüb və gəlib dövlət dili səviyyəsinə çatıb. İndi bunun adını dəyişdirib başqa ad qoymaq heç bir nöqteyi - nəzərdən düzgün deyil - həm tarixi nöqteyi - nəzərdən, həm fəlsəfi nöqteyi - nəzərdən, həm Azərbaycan dövlətçiliyi nöqteyi - nəzərindən, ölkəmizin nöqteyi - nəzərdən, həm Azərbaycanın dövlətçiliyi nöqteyi - nəzərindən, ölkəmizin bu günü və gələcəyi nöqteyi - nəzərindən düzgün deyil”. Heydər Əliyev bununla da tarixi keçmişi unutmamağı hər bir kəsin nəzərinə çatdırırdı.  Bəzi siyasi məqamları da deyirdi. Bu da ondan ibarət idi ki, bütün dünya bizi azərbaycanlılar kimi tanıyır və dilimizin adı da Azərbaycan dilidir. Belə olan halda, dilimizin adını dəyişməklə biz dünya ictimaiyyətini çaşdıra bilərik və birdən - birə dünyanı bu istiqamətdə maarifləndirmək heç cür mümkün ola bilməzdi. Məhz Heydər Əliyev bu məsələni çox sadə bir formada belə deyirdi: “Bizim ərazimizdə Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tərəfindən qəbul olunmuş hüdudlar çərçivəsində Azərbaycan Respublikasında yaşayanlar azərbaycanlılardır”. Eyni zamanda o, kökümüzü də unutmur, keçmişimizi inkar etmir, dilimizin mənsub olduğu dil qrupunu açıq - aşkar bəyan edirdi. O deyirdi: “Bizim keçmişimiz məlumdur, biz onu inkar etmirik, - yenə də deyirəm, biz türk mənşəli bir xalqıq. Bizim dilimiz türk dilləri qrupuna məxsus dildir. Ancaq o 23 dil kimi, bizim də öz dilimiz var”. Heydər Əliyevin məntiqi məsələ barədə hər bir kəsi düşünməyə vadar edirdi. Düşünməyə vadar edirdi ki, bir atanın, ananın övladlarına eyni adı qoymaq mümkündürmü?! Əgər bir atanın, ananın övladlarının hərəsinin öz adı varsa, bu, onların kökünü, eyni ata və ananın övladları olmalarını inkar edirmi?! Bax, bu məntiqlə biz türk dillərinə daxil olan 23 dili bir - biri ilə qarışdırmamalıyıq. Onların hər birinin müstəqil adının olması tarixi nailiyyətləridir, eyni kökdən və mənşədən olmalarını inkar etmir. Heydər Əliyevin sözləri ilə desək: “Biz öz dilimizi gedib heç bir başqa dilə nə qarışdırmalıyıq, nə də ona yapışdırmalı, qoşmalıyıq. Bizim özümüzün dilimiz var. Bu dil də bizim dilimizdir. Mən bunu demişəm, yenə də deyirəm, - türk dilləri qrupuna məxsus olan digər dillər, ola bilər, həsəd apara bilərlər ki, bizim  dilimiz nə qədər zəngindir”. Heydər Əliyev dünyanı yaxşı tanıyan bir ictimai - siyasi xadim kimi bilirdi ki, bizim dilimiz dünyada Azərbaycan dili kimi tanınır. Eləcə də xalqımızın və respublikamızın adı Azərbaycan sözü ilə tanınır. Belə olduğu halda Azərbaycan sözünü dil adı kimi kənarda qoya bilərdikmi?!

Məhz Heydər Əliyev bu mənada da çox real fikir söyləyirdi: “Mən hər bir dilə öz hörmət və ehtiramımı bildirirəm. Amma hesab edirəm ki, öz dilimizlə, Azərbaycan dili ilə hər birimiz fəxr edə bilərik. Çünki bu, zəngin dildir, artıq dünyada tanınmış dildir. Xalqımızın adı da tanınıb, respublikamızın adı da tanınıb, dilimizin adı da tanınıb. Bu reallıqdır. Mən keçən dövrü kənara qoyuram, - il ərzində bu, mövcud olmuş reallıqdır. Günü - gündən, aybaay inkişaf etmiş reallıqdır”. Heydər Əliyev hadisələrə və məsələlərə münasibətdə olduqca real ictimai - siyasi xadim idi. O, vaxtilə rus dili vasitəsilə Azərbaycan dilini sıxışdırıb aradan çıxarmağa çalışsalar da, bu dili qorumağımızı, saxlamağımızı bütün nailiyyətlərimizin hamısından üstün olan nailiyyət hesab edirdi. Əslində bu yolda mübarizə aparan ziyalılarımıza hörmət və ehtiram göstərirdi. Doğrudan da, XX əsrin 50-ci illərində Azərbaycan dilinin dövlət idarələrində tətbiq olunması, bu dilin respublikada hakim olması yolunda mübarizə aparanların başına olmazın oyunlar açdılar. Ancaq biz o dövrdə dilimizi qoruduq, saxladıq. Beləliklə, Heydər Əliyev tarixi keçmişimizə hörmət bəsləyirdi və deyirdi: “Azərbaycanda rus dili nə qədər hakim oldusa da, vaxtilə Azərbaycanda nə qədər çalışdılar ki, Azərbaycan dilini sıxışdırıb çıxarsınlar, rus dilini geniş yaysınlar, amma biz dilimizi qoruduq, saxladıq. Biz dilimizi itirmədik. İndi biz dilimizdə sərbəst danışırıq və hər bir mürəkkəb fikri öz dilimizdə ifadə etməyə qadirik. Bu, böyük nailiyyətdir”.

Heydər Əliyev yeni Konstitusiya layihəsinin hazırlanmasında dövlət dilinin adı ilə bağlı çox qətiyyətli, cəsarətli fikirlər söyləməklə yanaşı, tarixi bir addım da atdı. Bu da Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin adının Azərbaycan dili olması ilə bağlı oldu. O dedi: “Tarixi keçmişimizə, əcdadlarımıza böyük hörmət və ehtiram hissini bildirərək, bu gün biz tarixi bir addım atmalıyıq: müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət dilini qəbul etməliyik. Müstəqil Azərbaycan Respublikasının dövlət dili Azərbaycan dilidir”. Yeni Konstitusiya layihəsinin 23-cü maddəsi referenduma məhz bu cür təqdim olundu. Xalq referendum yolu ilə Azərbaycan Respublikasının dövlət dilinin Azərbaycan dili olmasını qəbul etdi.

Buludxan XƏLİLOV,
filologiya elmləri doktoru,  professor