Məlum olduğu kimi, obyektiv, həqiqi və etibarlı statistik məlumatlar demokratik cəmiyyətin qurulması və inkişafı, rəqabətli bazar iqtisadiyyatı mühitinin formalaşdırılması, əhalinin həyat səviyyəsinin yüksəldilməsi baxımından strateji qərarların qəbulunda mühüm rol oynayır. Statistika iqtisadiyyatda və cəmiyyətin sosial həyatında baş verən kütləvi hadisə və prosesləri öyrənir, real vəziyyətin qiymətləndirilməsi və daha yaxşı planlaşdırılması üçün idarəetmə alətlərindən biri hesab edilir.

Müasir dövrdə, xüsusilə ötən illərlə müqayisədə daha intensiv şəkildə davam edən qloballaşmanın və ölkələrarası siyasi-iqtisadi əməkdaşlığın, rəqabətin hazırki mərhələsində ən yeni statistik metod və üsulların, konsepsiya və təsnifatların əsasında etibarlı, müntəzəm və ardıcıl şəkildə məlumatların hazırlanması həm milli, həm də beynəlxalq səviyyədə resursların düzgün müəyyənləşdirilməsini və səmərəli idarə olunmasını tələb edir. Bu baxımdan mövcud vəziyyətin, xüsusilə statistika sisteminin idarə olunması üçün tətbiq olunan hüquqi və institusional alətlərin qiymətləndirilməsi, statistik məlumatların toplanması, emalı və yayılmasında istifadə edilən metod və prosedurların beynəlxalq standartlara uyğunluq səviyyəsinin ölçülməsi üçün müxtəlif vasitələrdən istifadə edilir. Prioritet məsələlərin vaxtında və məqsədyönlü şəkildə həll edilməsi, milli statistika sisteminin səmərəli və dayanıqlı fəaliyyətinin təmin edilməsi üçün tətbiq edilən belə vasitələrdən biri də statistika sisteminin xarici ekspertlər tərəfindən həyata keçirilən qlobal qiymətləndirilməsidir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin bu imkandan yüksək səviyyədə yararlanması təqdirəlayiqdir.

Avropa İttifaqının Statistika Bürosunun (Avrostat) təşkilatçılığı ilə həyata keçirilmiş qlobal qiymətləndirmə Dövlət Statistika Komitəsinin təşəbbüsü və rəsmi müraciəti əsasında aparılmışdır. Qlobal qiymətləndirmədə baş ekspert qismində İrlandiya Statistika İdarəsinin keçmiş rəhbəri Gerard O’Hanlon, ekspertlər qismində isə Avrostatın bölmə rəhbəri Klaudia Junker, BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyasının əməkdaşı Carsten Boldsen, Litva Statistika Bürosunun əməkdaşı Bronislava Kaminskiene, Avropa Azad Ticarət Assosiasiyasının əməkdaşı Vera Hermann, eyni zamanda, müşahidəçi qismində Belarus Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi sədrinin birinci müavini İrina Kanqro və Moldova Milli Statistika Bürosunun baş direktor müavini Yuri Mocanu iştirak etmişlər. Qiymətləndirmənin nəticələri 2016-cı ilin 12-16 sentyabr və 2017-ci ilin 6-9 fevral tarixlərində ekspertlərin Bakıya səfərləri dövründə aparılmış hərtərəfli qiymətləndirmələrinə əsaslanır. Yekun hesabat Avrostatın veb səhifəsində yerləşdirilməklə ictimaiyyətə açıqlanmışdır.

Hesabatla tanış olduqdan sonra Statistika Şurasının üzvü və bu sahədə çoxillik təcrübəsi olan bir şəxs kimi, Azərbaycanın milli statistika sisteminin müstəqillik illərində, xüsusilə son illərdə nə qədər böyük bir inkişaf yolu keçdiyinə bir daha əmin oldum. Ölkəmizin rəsmi statistika sistemi, iqtisadiyyatın ayrı-ayrı sahələri üzrə statistikanın təşkili, məlumatların hazırlanması üçün tətbiq olunan statistik metodologiyalar, dövlət statistika orqanlarının respondentlərə və istifadəçilərə münasibətdə iş prinsipi ilə bağlı ekspertlərin bildirdikləri yüksək fikirlər böyük təəssürat yaradır.

Məlumat üçün qeyd etmək lazımdır ki, bu cür qlobal qiymətləndirmələr 2001-ci ildən başlayaraq, Avrostat tərəfindən bir çox ölkələrdə həyata keçirilir və onlar ölkələrin öz təşəbbüsü ilə, könüllülük prinsipi əsasında baş tutur. Nüfuzlu və müstəqil beynəlxalq ekspertlərin cəlb olunduğu bu statistik audit ölkədə statistika sisteminin cari inkişaf səviyyəsini qiymətləndirməklə yanaşı, bütövlükdə sistemin fəaliyyətində, habelə statistikanın ayrı-ayrı sahələrində olan çatışmazlıqları aşkar etməyə, inkişaf perspektivlərini və prioritetlərini düzgün müəyyən etməyə imkan verir. Bu baxımdan qlobal qiymətləndirmənin məqsədlərindən biri də statistikanın zəif inkişaf etmiş sahələrinə diqqəti yönəltmək və tövsiyələr işləyib hazırlamaq yolu ilə onları aradan qaldırmaqdan, statistikanın inkişaf strategiyasını və uzunmüddətli fəaliyyətin əsas hədəflərini müəyyən etməkdən ibarətdir.

Ümumiyyətlə, qlobal qiymətləndirmənin konkret məqsədlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:

– milli statistika sisteminin təşkilinin hüquqi və instutisional əsaslarının, onun rəsmi statistika məlumatlarının istehsalı və bütün sferalarda yayılmasının texniki və təşkilati imkanlarının qiymətləndirilməsi;

– statistika sisteminin beynəlxalq standartlara və tələblərə uyğunluq səviyyəsinin qiymətləndirilməsi və Avropada tətbiq edilən normaların milli səviyyədə də qəbul edilməsi zəruri olan sferaların müəyyən edilməsi;

– milli statistika potensialının, infrastrukturunun gələcək inkişafı üçün konkret tövsiyələrin işlənib hazırlanması;

– statistika sahəsində digər tərəfdaşlarla potensialın artırılması üzrə beynəlxalq təşkilatların gələcək proqramlarının prioritetlərinin müəyyən edilməsi.

Qeyd etmək lazımdır ki, Dövlət Statistika Komitəsi ölkədə rəsmi statistika məlumatlarının əsas istehsalçısı və milli statistika sistemini əlaqələndirən orqan kimi, son dövrlərdə rəsmi statistikanın beynəlxalq təcrübəyə və standartlara uyğunlaşdırılması istiqamətində əhəmiyyətli irəliləyişlərə nail olsa da, dünya birlikləri, xüsusilə Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında siyasi və iqtisadi münasibətlərin daha da intensivləşdirilməsi, Avropa qonşuluq siyasəti sahəsində nail olunmuş uğurlar Azərbaycan statistikasının Avropa standartlarına, xüsusilə Avropanın ­statistika sisteminə tam uyğunlaşdırılmasını tələb edir. Məhz bu amil Azərbaycanın milli statistika sisteminin növbəti qlobal qiymətləndirilməsini şərtləndirən əsas amil olmuşdur və yuxarıda qeyd olunduğu kimi, burada məqsəd Azərbaycanın milli statistika sistemində əldə olunmuş nailiyyətləri qiymətləndirmək, çatışmazlıqları aşkar etmək və inkişaf yollarını müəyyən etməkdən ibarət olmuşdur.

Hesabatın təhlili göstərir ki, qlobal qiymətləndirmə milli statistika sisteminin geniş spektrini əhatə etmişdir. Ekspertlərin gəldikləri qənaət və tövsiyələri Azərbaycanın milli statistika sisteminin, onun Avropa Statistikasının Normalar Məcəlləsinin prinsipləri ilə uyğunluq səviyyəsinin, statistikanın xüsusi sahələrinin qiymətləndirilməsini əhatə etməklə 19 fəsildə verilmişdir. Hesabatın 12 fəsli Azərbaycanda rəsmi statistikanın prinsiplərinin Avropa Statistikasının Normalar Məcəlləsi ilə uyğunluq səviyyəsinin qiymətləndirilməsi ilə bağlıdır. Ümumi şəkildə isə qlobal qiymətləndirmənin əhatə etdiyi sahə və sferalara “Rəsmi statistika haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanunu, rəsmi statistika sahəsində digər qanunvericilik aktları, Statistika Şurası, tətbiq edilən statistik proqramlar, statistik fəaliyyətlərin həyata keçirilməsində peşəkar müstəqillik prinsipinə riayət edilməsi, məlumatların toplanması və fərdi məlumatların konfidensiallığının qorunması, milli statistika sisteminin strukturu, prinsipləri, elmi müəssisə və təşkilatlar və universitetlərlə münasibətlər, hökumətlə, yerli idarəetmə orqanları, respondentlərlə, digər statistik məlumat istifadəçiləri ilə əlaqələr, milli statistika orqanının təşkili, daxili strukturu, planlaşdırma, proqramlaşdırma və prioritetlərin müəyyən edilməsi ilə bağlı fəaliyyəti, keyfiyyət üzrə monitorinqi, maliyyə təminatı, işə qəbul qaydaları və kadrların bilik və bacarıqlarının artırılması sahəsində siyasəti, informasiya texnologiyaları ilə təminatı, habelə sahələr üzrə statistik fəaliyyətlər daxil edilmişdir. Statistikanın sahələri üzrə isə tətbiq edilən təsnifatlar, reyestrlər, milli hesablar sistemi, dövlət maliyyəsi statistikası, demoqrafik statistika, əhalinin siyahıyaalınması, ev təsərrüfatlarının büdcələrinin tədqiqatı, qiymət statistikası, müəssisələrin struktur və qısamüddətli statistikası, sənaye, nəqliyyat, kənd təsərrüfatı, ticarət, turizm, əmək bazarı, ətraf mühit, innovasiya, təhsil, səhiyyə, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları statistikası ilə bağlı vəziyyət qiymətləndirilmiş, yekun rəy və tövsiyələr verilmişdir.

Ekspertlərin ümumi qənaətinə görə, son dövrlər Dövlət Statistika Komitəsi və rəsmi statistikanın digər istehsalçıları dövlətin, özəl sektorun, beynəlxalq təşkilatların və ictimaiyyətin iqtisadi, sosial və ətraf mühitin monitorinqi üçün vaxtlı-vaxtında, etibarlı və beynəlxalq səviyyədə müqayisə olunan statistikaya artan tələbatı ilə qarşılaşırlar. Dövlət Statistika Komitəsi rəsmi statistika məlumatlarını peşəkar, müstəqil qaydada istehsal etməklə, ona qarşı inam və ictimai etimadın qorunması üzrə öhdəlik daşıyır. Rəsmi statistikanın əsas prinsiplərindən olan peşəkar müstəqillik prinsipinin anlaşılması və uyğunluğu özünü yalnız “Rəsmi statistika haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununun müddəalarında deyil, eləcə də Komitənin və rəsmi statistika məlumatlarını istehsal edən digər dövlət ­qurumlarının idarə olunmasında və fəaliyyətində göstərir. Qiymətləndirmə qrupu tərəfindən müəyyən olunmuşdur ki, Avropa ­İqtisadi Komissiyasının Avropa Statistikləri Konfransının 2016-cı ilin 27-29 aprel tarixlərində keçirilmiş 64-cü plenar sessiyasında konfrans tərəfindən bəyənilərək Şərqi Avropa, Qafqaz və Mərkəzi Asiya ölkələri üçün tövsiyə edilmiş rəsmi statistika haqqında model qanuna daha çox uyğunlaşdırılması üçün Azərbaycanda milli statistika qanunvericiliyinə yenidən baxılmalıdır. Belə ki, müvafiq hüquqi və digər tədbirlərlə peşəkar müstəqillik prinsipi daha da gücləndirilməli, komitənin statistik məqsədlər üçün inzibati məlumatlara və mənbələrə tam giriş hüququ daha aydın müəyyən edilməli və bu kontekstdə “Rəsmi statistika haqqında” Azərbaycan Respublikası Qanununa müvafiq dəyişikliklər edilməlidir.

İnzibati məlumatlardan statistik məqsədlər üçün istifadə olunması ilə bağlı Dövlət Statistika Komitəsinin atdığı addımları ekspertlər yüksək qiymətləndirmiş və ortamüddətli perspektivdə strateji məqsəd kimi rəsmi statistikanın inzibati məlumatlara əsaslanan hissəsinin hazırkı 20 faizdən 40 faizə artırılmasını dəstəkləmişlər. Eyni zamanda, inzibati məlumat sahibləri ilə daha yaxşı əməkdaşlığa nail olmaq məqsədilə statistik məqsədlər üçün inzibati məlumatlardan istifadənin üstünlüklərinin aktiv şəkildə təşviq edilməsi, inzibati məlumat mənbələrindən daha çox istifadə edilməsi və bütün statistik vahidlər (müəssisələr və fiziki şəxslər) üçün vahid identifikatorların tətbiq olunması məqsədilə bütün nazirlik və dövlət qurumları ilə əlaqələrin gücləndirilməsi, habelə inzibati məlumatların əsas təminatçıları ilə məlumatların əhatə dairəsi, strukturu, tezliyi, keyfiyyət meyarları məsələlərini də əhatə edən məlumat mübadiləsinə dair çoxillik sazişlərin və ya anlaşma memorandumlarının bağlanılması tövsiyə edilmişdir.

(ardı var)

SAKİT YAQUBOV,
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi yanında
Statistika Şurasının üzvü, UNEC-in statistika və ekonometrika kafedrasının müdiri,
iqtisad elmləri doktoru, professor