{nl}

(əvvəli qəzetin 7, 8 və 14 avqust 2010-cu il tarixli saylarında)

2010-cu il yanvarın 1-nə olan məlumata görə, Azərbaycanın hökumət təminatı verilən borcunun (cəlb edilən xarici kreditlərin) ÜDM-ə görə nisbəti 7,95 faiz, adambaşına borc 380 ABŞ dolları təşkil etmişdir. Adambaşına düşən xarici borcların xüsusi çəkisinə görə Azərbaycan MDB ölkələri içərisində Özbəkistan istisna olmaqla, digər ölkələrdən xeyli aşağıdadır. 3421,8 milyon məbləğindəki borcun əsas hissəsini (90,4 faizini) investisiya layihələri üçün götürülən vəsaitlər, 9,6 faizini isə iqtisadi islahatların dəstəklənməsinə yönəldilən vəsaitlər təşkil edir. İnvestisiya layihələri üçün götürülən 3094,9 milyon dollar məbləğində kreditin 39,7 faizi elektroenergetikanın, 25,9 faizi yol tikintisi və nəqliyyatın, 3,7 faizi kənd təsərrüfatının, 4,5 faizi sosial sahənin və 6,1 faizi neft-qaz sektorunun payına düşür. Azərbaycan bankları yaxın iki ildə xarici maliyyə qurumlarına təxminən 3,4 milyard dollar kredit borcu ödəyəcəkdir. Müqayisə üçün qeyd edək ki, Qazaxıstanın bütün özəl sektorunun ümumi xarici borcu 103 milyard dollardır. Bu isə ÜDM-in 100 faizinə bərabərdir. Rusiyada bu borc ÜDM-in 31 faizinə, Ukraynada 47 faizinə bərabərdir. Beləliklə, əvvəlki illərdə olduğu kimi 2009-cu ilin yekunlarına görə Azərbaycan iqtisadiyyatının vəziyyəti inamlı sabitliyi ilə fərqlənir.
Azərbaycanın xarici borcunun əksər hissəsini beynəlxalq maliyyə-kredit təşkilatlarından güzəştli şərtlərlə alınmış uzunmüddətli kreditlər təşkil edir. Təhlillər göstərir ki, Azərbaycanda xarici borcun ödənişi ildə ümumi xarici borcun maksimum 10%-ni təşkil edir. 1995-2009-cu illər ərzində Milli Bankın valyuta ehtiyatları qısamüddətli xarici borcun maksimal həddindən orta hesabla 6,5 dəfə, strateji valyuta ehtiyatları isə 8 dəfə çox olmuşdur.
Bütövlükdə, Azərbaycanda xarici borcların idarə edilməsi prinsipləri təkmilləşdirilməlidir. Qeyd edək ki, artıq bir müddətdir ki, Azərbaycanda kreditlərin idarə olunması üzrə xarici və yerli valyutada reytinqi Böyük Britaniyanın FİTÇ Reytinq Agentliyi tərəfindən "BB" səviyyəsində sabit qiymətləndirilir. Digər beynəlxalq maliyyə qurumları da ölkəmizin maliyyə siyasəti barədə belə müsbət rəydədir. Ancaq buna baxmayaraq, bir sıra problemlər mövcuddur ki, bunların aradan qaldırılması zəruridir. Korporativ idarəetməyə gedilməli və "Dövlət borcu haqqında" Qanunda göstərildiyi kimi dövlət zəmanəti ilə alınan borclar mümkün qədər az olmalıdır. Azərbaycanın hazırda problemli borcları olmasa da, açıq qalmış borclar var ki, bu borcların bağlanması vacibdir. Maliyyə sahəsində hüquqi ekspertiza təkmilləşdirilməli və cəlb edilmiş ekspertlər dünya arbitraj məhkəmələrində mübahisəli borclar probleminə aydınlıq gətirməlidirlər ki, borc məsuliyyəti hansı halda dövlətə, hansı halda ayrı-ayrı şirkətlərə məxsusdur.
Həmçinin Azərbaycan iqtisadiyyatının neftdən asılı olması gələcəkdə problemlər yarada bilər. Neft konyunkturdan asılıdır və 2008-ci ilin sonlarından başlayaraq, neftin qiyməti düşməyə başlayıb. Kifayət qədər ciddi hesablamalar aparılmalıdır ki, Nigeriya kimi neft ehtiyatları tükəndikdən sonra böyük məbləğdə məcburi borclanmaya getməyə ehtiyac yaranmasın. Digər tərəfdən, borcların böyük bir qismi dövlətə məxsus təbii inhisarçılar tərəfindən idarə olunur. Məsələn, Dövlət Neft Şirkəti, "Azəriqaz", "Azərenerji", "Azərsu", nəqliyyat sektoru və s. tərəfindən gələcəkdə dövlət zəmanəti ilə alınan kreditlər məhdudlaşdırılmalıdır.
Təcrübə göstərir ki, inkişaf etmiş xarici ölkələrdə adambaşına düşən xarici borc Azərbaycanda olan göstəricidən qat-qat çoxdur. Məsələn, ABŞ kimi dövlətin daxili və xarici borcu təqribən ÜDM-in 60-70 faizinə qədər yüksəlib. Ancaq buna baxmayaraq, fikrimizcə, Azərbaycanda dövlətin xarici və daxili borcu ümumi daxili məhsulun 15 faizindən artıq olmasına yol verilməməlidir.
4. Azərbaycan iqtisadiyyatının maliyyə-valyuta rəqabətliliyinin təmin edilməsi və "Holland sindromu" problemi
Ölkənin qüdrəti təkcə onun ərazisinin böyüklüyü, təbii sərvətlərlə zənginliyi, ordusunun gücü ilə deyil, həmçinin ölkədə istehsal edilən məhsul və xidmətlərin rəqabət qabiliyyətliyi ilə ölçülür. Ölkədə istehsal olunan məhsul və xidmətlərin rəqabət qabiliyyəti nə qədər yüksək olarsa, ölkənin beynəlxalq aləmdə rəqabət qabiliyyəti də bir o qədər yüksəlir, ölkə daxilində iqtisadi ehtiyatlardan istifadənin səmərəliliyi artır və əhalinin həyat səviyyəsi də müvafiq surətdə yaxşılaşır.
Kapitalın və istehsalın qloballaşmasının daha geniş miqyas aldığı müasir şəraitdə isə iqtisadi rəqabət qabiliyyətliyin əldə edilməsində valyuta və maliyyə amillərinin rolu daha da artmaqdadır. Təsadüfi deyil ki, dünyada bir çox beynəlxalq təşkilatlar, onların ən mötəbər tədbiri - Dünya İqtisadi Forumu hər il ölkələrin beynəlxalq rəqabət qabiliyyəti göstəricilərini müəyyən edir və müxtəlif illərdəki hesabatlarında milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətliliyinin qiymətləndirilməsində müxtəlif cür qruplaşdırılan valyuta və maliyyə amillərinə xüsusi əhəmiyyət verir.
Valyuta və maliyyə rəqabət qabiliyyətliliyini əks etdirən bütün hesabatların təhlili göstərir ki, milli iqtisadiyyatın rəqabət qabiliyyətlilyinin maliyyə-valyuta amili əsasən 3 istiqamət üzrə araşdırılır:
* ölkə daxilində valyuta məhdudiyyətlərinin tətbiq edilməsi səviyyəsi;
* real valyuta məzənnələrinin ölkə daxilində istehsal edilmiş mal və xidmətlərin rəqabət qabiliyyətliliyinə təsiri;
* ölkənin maliyyə sisteminin rəqabət qabiliyyətliliyi.
Ölkənin maliyyə sisteminin rəqabət qabiliyyətliliyi 5 əsas meyara görə qiymətləndirilir:
1) hökumətin həyata keçirdiyi pul-kredit siyasətinin xarakteri;
2) bank sektorunun vəziyyəti;
3) fond bazarının keyfiyyəti;
4) makroiqtisadi göstəricilər;
5) maliyyə və valyuta bazarının xarici şoklara davamlılığı.
Azərbaycan iqtisadiyyatında dayanıqlı inkişafın təmin edilməsi və dünya iqtisadiyyatına səmərəli inteqrasiya olunmasında strateji valyuta-kredit siyasətinin düzgün seçilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Ölkənin xarici ticarət şəraitinin yaxşılaşdırılması və ümumilikdə səmərəli xarici ticarət sisteminin formalaşmasında valyuta-kredit münasibətləri həlledici rol oynayır. Valyuta siyasəti antiinfilyasiya tədbirlərinin əsas aləti kimi çıxış etməklə yanaşı valyuta məzənnəsinin sabitliyinin qorunmasına xidmət edir. Dünya təcrübəsi və Azərbaycanın valyuta-kredit əlaqələrinin təhlili göstərir ki, Azərbaycanda həyata keçirilən valyuta-kredit siyasətinin əsasən aşağıdakı məqsədlərə xidmət etməsi məqbul sayıla bilər:
1) ölkənin milli təhlükəsizliyinin təmin edilməsi;
2) tədiyə balansının kəsirinin aradan qaldırılması;
3) valyuta məzənnəsinin makroiqtisadi vəziyyətə uyğunluğunun təmin edilməsi;
4) valyuta ehtiyatlarının artırılması;
5) dövlətin xarici öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin təmin edilməsi;
6) xarici investisiyaların ölkə iqtisadiyyatına cəlb edilməsinə şərait yaratması;
7) daxili istehsalın inkişafı və ixrac olunan malların, əsasən emaledici sənaye məhsullarının ixracının genişləndirilməsinə xidmət etməsi.
Ölkənin valyuta siyasəti əsasən 2 əsas prinsip: dövlət və cəmiyyətin maraqlarının qorunması; milli iqtisadiyyatda və dünya əmtəə və kapital bazarındakı mövcud vəziyyətin nəzərə alınması əsasında formalaşmalıdır. Eyni zamanda, valyuta-kredit siyasəti elə qurulmalıdır ki, dünyada baş verən maliyyə böhranları və ümumilikdə, dünyanın maliyyə bazarındakı dalğalanmalar Azərbaycana az təsir göstərsin.
Azərbaycanın maliyyə sistemi kapital, qiymətli kağızlar və fond aktivləri ilə dünyaya digər ölkələrlə müqayisədə az inteqrasiya olunduğundan, XX əsrin sonlarında dünyanın bəzi regionlarında və 2008-ci ilin ortalarından dünyanın əksər ölkələrində baş vermiş maliyyə böhranları Azərbaycana o qədər də əhəmiyyətli təsir etməmişdir. Buna baxmayaraq, dünya böhranı uzandıqca onun Azərbaycan iqtisadiyyatına müxtəlif istiqamətdə təsirləri hiss olunmaqdadır və hazırda həyata keçirilən valyuta-kredit siyasətinin əsas məqsədi bu təsiri minimuma endirməkdən ibarət olmalıdır.
Ölkəyə xarici maliyyə axınlarının əhəmiyyətli azalmasına, qonşu ölkələrdəki devalvasiya dalğasının psixoloji təsirinə baxmayaraq, manatın məzənnəsinin sabitliyi qorunmuşdur. Sabit manat isə həm istehlak, həm də istehsal təyinatlı idxalın kəskin bahalaşmasının qarşısını almışdır. Bu, həmçinin əhalinin əmanətlərinin kəskin şəkildə dəyərdən düşməsi, valyutada olan xarici borc yükünün artması, manata ictimai inamın aşağı düşməsi kimi təhlükələri neytrallaşdırmışdır.
Bütün bunları nəzərə alan Azərbaycanın dövlət başçısı, fikrimizcə, xaricdə saxlanılan valyuta ehtiyatlarının müəyyən hissəsinin ən etibarlı yerli banklarda yerləşdirilməsinin mümkünlüyünü çox vaxtında bəyan etmişdir. Lakin dövlət başçısı həmin vəsaitin real sektora yönəldilməsinə və onun üzərində ciddi nəzarətin həyata keçirilməsinə də xüsusi diqqət ayırmağı tövsiyə etmişdir. Valyuta ehtiyatlarının bir qisminin yerli banklarda yerləşdirilməsi bir sıra parametrlər, o cümlədən dinamik iqtisadi inkişaf, məşğulluğun təmin edilməsi baxımından da mühüm əhəmiyyətə malikdir. Digər tərəfdən bu addım, ilk növbədə, ölkə iqtisadiyyatının real sektorunun pula tələbatının ödənilməsini də təmin edəcəkdir.
Təkcə ötən il ərzində yerli kommersiya bankları xaricdən götürdüyü borcun 1 milyard dollarını geri qaytarıb. Qalan 1,5 milyard dolların isə 2010-cu il ərzində qaytarılacağı gözlənilir. Bu isə xarici maliyyə qurumlarından əvvəlki kimi böyük miqdarda vəsait ala bilməyən yerli bankların likvidlik problemini kəskinləşdirəcəkdir. Məhz bunu nəzərə alaraq, indiki şəraitdə valyuta ehtiyatlarının bir hissəsinin yerli banklarda yerləşdirilməsini tam vaxtında atılan addım saymaq olar. Digər tərəfdən bu, yerli bankların xarici kreditlərdən asılılıq dərəcəsini də xeyli azaltmış olacaqdır.
Ölkənin strateji valyuta ehtiyatlarının bir hissəsinin yerli banklarda yerləşdirilməsinin ən əsas nəticələrindən biri də sahibkarların üzləşəcəyi maliyyə ehtiyaclarının qarşılanmasıdır. Araşdırmalar göstərir ki, hazırda kiçik və orta sahibkarlığın əlavə maliyyə vəsaitlərinə ehtiyacı var və onların ödənilməsində yerli banklar vacib rol oynayır.
Aydındır ki, dövlətin daim xüsusi diqqət yetirdiyi sahibkarlıq fəaliyyəti ölkədə məşğulluğu təmin edən ən başlıca sahələrdən biridir. Hazırkı şəraitdə isə bu sahə yerli banklar vasitəsilə zəif kapitallaşır və xarici maliyyə mənbələrinin məhdudlaşdığı bir şəraitdə daxili maliyyə mənbələri vasitəsilə bu sektorun əlavə kapitallaşmasına ehtiyac yaranır. Belə kapitallaşmanı təmin etmək üçün isə bankların üzləşdiyi maliyyə çətinliklərini valyuta ehtiyatları hesabına qarşılamağın bir daha xüsusi əhəmiyyət kəsb etdiyi meydana çıxır.
Əlbəttə ki, yerli bankları gücləndirməklə kredit bazarının canlandırılması, xüsusən də bunun əmlak bazarına müsbət təsiri qeyd olunmalıdır. Milli Bankla Əmək və Əhalinin Sosial Müdafiəsi Nazirliyinin birgə qiymətləndirməsinə görə, tikinti sektorunda 300 mindən çox adam çalışır. Həmçinin 200 min nəfər də bu sektorla əlaqədar sahələrdə iş görür. Son beş ildə bu sektorun işgüzar fəallığı ölkənin ümumi iqtisadi inkişafında, o cümlədən işsizlik probleminin həllində xüsusi rol oynayıb. Lakin qlobal maliyyə böhranı, yerli bankların ipoteka kreditinin verilməsinin dayandırması, eləcə də tikinti sektorunda çalışan bir sıra özəl şirkətlərin səriştəsizliyi, bazara uyğun olmayan baha qiymətlərlə mənzil satışını həyata keçirməyə çalışmaları nəticəsində, indi bu sektorda elə vəziyyət yaranıb ki, əmlak bazarında əhəmiyyətli dərəcədə təklif olsa da, o, lazımi tələblə qarşılanmır. Ancaq yerli kommersiya banklarına dövlət tərəfindən vəsait ayrılandan sonra bu, ipoteka kreditlərinin verilməsini bərpa edəcək ki, bu da son nəticədə tikinti sektorunu yenidən fəal sahələrdən birinə çevirəcəkdir.
Valyuta-kredit siyasətinin optimallaşdırılması üçün zəruri məsələlərdən biri - respublikada bank sektorunun inkişafıdır. Son illər Azərbaycanda bank sektoru sürətlə inkişaf etməyə başlayıb. Kommersiya banklarının xalis daxili aktivləri 2009-cu ilin sonuna 5281,2 milyon manat təşkil edib ki, bu da 2000-ci illə müqayisədə 20,9 dəfə çoxdur. Kommersiya banklarının daxili kredit qoyuluşları da bu müddətdə təxminən eyni miqyasda - 20,2 dəfə artıb. Buna baxmayaraq, Azərbaycanın bank sisteminin ümumi iqtisadiyyatda payı və ya rolu çox da yüksək deyildir. Belə ki, kommersiya banklarının aktivləri Azərbaycanda 2009-cu ildə ÜDM-in 13,2%-ni təşkil etdiyi halda, bu göstərici Qazaxıstanda 101,7%, Ukraynada 63,5%, Rusiyada isə 52,8%-dir. Əhalinin hər nəfərinə düşən bank aktivlərinin də məbləği MDB-nin digər ölkələrlə müqayisədə çox aşağıdır. 2009-cu ildə Azərbaycanda bu göstərici 630,2 ABŞ dolları olduğu halda, Qazaxıstanda 4567,3 dollar, Rusiyada 4651,8 dollar, Ukraynada 1793,0 dollar, Gürcüstanda 657,5 dollar təşkil edir. Bu baxımdan, ölkədə pul-kredit siyasətinin başlıca hədəfi bank sektorunun daha da inkişaf etdirilməsidir.
Bank sektorunun inkişafı milli valyutanın möhkəmlənməsinə, ixracın artırılması, xarici pul köçürmələrinin asanlaşdırılması və bank tariflərinin aşağı düşməsinə gətirib çıxaracaqdır. Əsas məsələlərdən biri - banklar arasında bərabər inkişaf templərinin yaradılması və rəqabət mühitinin formalaşdırılmasından ibarətdir. Hazırda Azərbaycanda kommersiya banklarının ümumi aktivlərinin 78%-i bir bankın (Azərbaycan Beynəlxalq Bankı) payına düşür ki, bu da müəyyən qədər inhisarçılıq amillərini diqtə edir. Ona görə də digər bankların aktivlərinin artırılması, kapitalın genişləndirilməsi əsas vəzifələrdən biridir. Bu işdə əsas rol Mərkəzi Banka məxsusdur. Mərkəzi Bank kommersiya banklarına aşağı faiz dərəcələri ilə kredit vermək, məcburi ehtiyat normalarını azaltmaq və digər güzəştlər etməklə buna yardımçı ola bilər.
Hökumətin həyata keçirdiyi pul-kredit siyasətinin xarakteri - iqtisadi subyektlərin kredit resurslarını sərbəst əldə etmək imkanını, kommersiya bankları və maliyyə təşkilatlarına hökumətin effektiv nəzarətini və s. özündə əks etdirir. Bu istiqamətdə atılan vacib tədbir kimi Azərbaycan Mərkəzi Bankının müəyyən etdiyi yenidən maliyyələşmə dərəcəsi də əhəmiyyətlidir. Azərbaycan Mərkəzi Bankı qlobal iqtisadi böhranın təsirlərini aradan qaldırmaq üçün son iki ildə daha çox "yumşaldıcı" pul-kredit siyasəti həyata keçirir. Azərbaycan Respublikası Mərkəzi Bankının 2009 və 2010-cu illər üzrə pul siyasətinin əsas istiqamətlərinə dair bəyanatlarında bu geniş əks olunub. Burada həm də qeyd olunur ki, qlobal iqtisadi böhranın kəskinləşməsi neft ölkələri də daxil olmaqla bütün inkişaf etməkdə olan ölkələr, o cümlədən Azərbaycan üçün bir sıra risqlər yarada bilər. Belə ki, qlobal tələbatın azalması ilə əlaqədar neftin qiymətinin aşağı düşməsi və dünya maliyyə sistemində likvidlik böhranının davam etməsi şəraitində iqtisadiyyata xarici maliyyə axınları məhdudlaşa bilər. Bu şəraitdə, qlobal tənəzzülə qarşı mübarizədə beynəlxalq təşkilatlar makroiqtisadi siyasətin, o cümlədən fiskal və pul siyasətinin əhəmiyyətli yumşaldılmasını tövsiyə edirlər.
2010-cu ildə Mərkəzi Bankın pul siyasəti daha aktiv olaraq makroiqtisadi tarazlığın və dayanıqlığın təmin olunmasına və eyni zamanda bank sistemində maliyyə sabitliyinin qorunmasına istiqamətlənəcəkdir. Bu siyasətə uyğun olaraq Milli Bank yenidən maliyyələşmə dərəcəsini 2009-cu il ərzində mərhələlərlə 12%-dən 0,5%-ə qədər endirib. Ancaq burada əsas məsələ - Mərkəzi Bankın həmin dərəcə ilə kommersiya banklarına kredit vermə imkanının olmasıdır.
Valyuta-maliyyə rəqabət qabiliyyətliliyində əsas məsələlərdən biri - bütövlükdə bank sektorunun vəziyyətidir. Çünki ölkədə bank sektoru inkişaf etməsə, nə mikro, nə də makro səviyyədə rəqabət qabiliyyətliliyə nail olmaq mümkün deyil. Burada əsas amil - kommersiya banklarının likvidliyi, yeni bankların açılması və ya satılmasına qoyulan məhdudiyyətlər, həmin bankların xarici banklarla rəqabət aparmaq və biznesə lazım olan həcmdə kredit vermək imkanlarıdır. Kommersiya banklarının likvidliyi onların məcmu kapitalının həcmindən bilavasitə asılıdır. İnkişaf etmiş ölkələrdə, məsələn, Fransada kommersiya banklarının məcmu kapitalının həcmi ÜDM-in 15,4%-i, Almaniyada 14,5%-i və Çexiyada 21,3%-i təşkil etdiyi halda, Azərbaycanda bu göstərici 2009-cu ilin sonuna 5,8% təşkil edib. Bu isə onu göstərir ki, hazırkı dövrdə Azərbaycanın bank sisteminin qarşısında duran prioritet məsələlərdən biri - bankların məcmu kapitalının artırılmasıdır.
2009-2011-ci illərdə bankların mənfəətinin vergidən azad edilməsi onların məcmu kapitalının artırılmasına yönəldilən ilk addım olsa da, Azərbaycan Mərkəzi Bankı kommersiya banklarının inkişaf planını hazırlayaraq hərtərəfli dəstək göstərməlidir. Burada digər problem isə bankların biznesin inkişafına verdiyi kreditlərin həcmi ilə bağlıdır. Belə ki, real sektora verilən kreditin ümumi bank aktivlərində xüsusi çəkisi inkişaf etmiş ölkələrdə 60-70 % təşkil edirsə, Azərbaycanda kommersiya banklarının malik olduqları aktivlər iqtisadiyyatın real sektoruna yönəltdikləri kreditlərdən 15,4% azdır. Hazırda biznesin, xüsusən istehsal biznesinin inkişafına yönəldilən kreditlərin artırılması başlıca vəzifə olmalıdır.
Məzənnə siyasətinin bivalyuta mexanizmi vasitəsilə reallaşdırılmasına keçid eyni zamanda Milli Bankın valyuta bazarındakı davranışını dəyişmiş, müdaxilələr yalnız "müdaxilə dəhlizi" çərçivəsində həyata keçirilmişdir. Nəticədə Milli Bankın tətbiq etdiyi de-fakto məzənnə rejiminin yeni beynəlxalq statusu formalaşmışdır. Belə ki, BVF Azərbaycanı əvvəlki "sürüşkən bağlılıq" rejiminə qarşı daha liberal olan "sürünən dəhliz" məzənnə rejiminə malik ölkələr qrupuna daxil etmişdir. BVF-nin tətbiq etdiyi yeni təsnifata görə bu rejim üzən məzənnə rejimlərindən sonra ən liberalıdır.
Ölkə iqtisadiyyatının rəqabət qabiliyyətliliyinə təsir göstərən əsas göstəricilərdən biri - nominal və real valyuta məzənnələri, eyni zamanda valyuta məzənnəsi ilə alıcılıq qabiliyyəti indeksi arasında olan əlaqədir. Hər iki münasibət onu göstərir ki, hansı ölkədə əmtəələrin istehsalı eyni bazarda satıldıqda daha sərfəlidir. Alıcılıq qabiliyyəti indeksinin isə yüksək olması ölkə iqtisadiyyatının daha rəqabət qabiliyyətli olduğunu göstərir. Adətən, orta inkişaf etmiş ölkələrdə valyuta məzənnəsi alıcılıq qabiliyyəti indeksindən 2 dəfə, aşağı gəlirli ölkələrdə isə ən azı 4 dəfə az olur. Əhalinin hər nəfərinə düşən gəlir nə qədər çox olursa, valyuta məzənnəsinin alıcılıq qabiliyyəti indeksinə nisbəti daha aşağı olur.
Qeyd etməliyik ki, Azərbaycanın müasir iqtisadi inkişaf strategiyanın qarşısında duran ən ciddi problemlərdən biri - məhz real valyuta məzənnəsinin bahalaşması ilə bağlıdır. Son illərdə neft gəlirlərinin durmadan artması bu problemin gələcəkdə daha da ciddiləşəcəyinə dəlalət edir. Ona görə də əsas məsələ - antiinflyasiya tədbirlərinin gücləndirilməsidir ki, bu da əsasən dövlət xərclərindən səmərəli istifadə edilməsi, bank sektorunun səmərəli fəaliyyəti və qeyri-neft sektorunun inkişafı halında mümkündür. Dövriyyədəki pulların inflyasiya yaratmaması üçün cilovlayıcı tədbirlər təkcə not və ya dövlət qısamüddətli istiqrazlarının emissiyası ilə məhdudlaşmamalıdır. Mərkəzi Bank əhalinin artan gəlirlərinin yığıma meyllənməsini təşviq etməli, kommersiya banklarının məcburi ehtiyat normasını artırmalı, qeyri-nağd əməliyyatların xüsusi çəkisinin əhəmiyyətli artımına nail olmalıdır. Valyuta liberallaşması prosesi sonadək aparılmalı, ölkədən valyutanın ixracına məhdudiyyətlər aradan tam götürülməlidir ki, inflyasiya yaradan izafi pul kütləsinin bir qismi ölkədən bu yolla çıxarıla bilsin.
Neft istehsalı və ixracının artmasından əldə edilən "neft dollarının" valyuta bazarına daxil olması nəticəsində milli valyutanın möhkəmlənməsi neft ixrac edən ölkələrə xas olan xüsusiyyətdir. Neft pullarının artması ilə cəmiyyətin ölkənin təbii sərvətlərindən gələn gəlirlər hesabına həyat şəraitlərinin yaxşılaşdırılması istiqamətində gözləntiləri və ona müvafiq artan tələbləri nəticəsində, dövlət sosial xərcləri artırmağa məcbur olur ki, bu da öz növbəsində inflyasiyanı yüksəldir. Milli valyutanın möhkəmlənməsi nəticəsində, ənənəvi ixrac məhsullarının rəqabət qabiliyyətinin aşağı düşməsi və qeyri-neft sektorunda ixracın azalması qaçılmaz olur. Digər tərəfdən, valyutanın real dəyəri artdıqca, formalaşan idxalyönümlü iqtisadiyyat əsasən əhalinin fərdi istehlakını stimullaşdırır, eyni zamanda sektorlar arası iqtisadi əlaqələr pozulur. Təklifin əhəmiyyətli hissəsi idxalın hesabına ödənildiyi üçün ölkədə yaranmış əlavə dəyər idxal olunan malların alınmasına sərf olunur, istehlak zənbilində isə ərzağın xüsusi çəkisi artır.
Onu da qeyd edək ki, neft ixrac edən ölkələrdə olduğu kimi Azərbaycanda da ixracın əsas hissəsinin xam neft təşkil etməsi və neftin dünya qiymətlərinin dəyişkən olması, bu ölkələrdə valyuta məzənnəsinin real dəyərinin kəskin dalğalanmalara gətirib çıxarır. 2008-2009-cu illər ərzində dünya bazarında neftin qiymətinin yüksəlməsi ölkəyə valyuta axınını sürətləndirmiş və nəticədə valyuta ehtiyatlarının artması nəticəsində valyuta bazarında xarici valyuta təklifinin artması əlavə pul emissiyasına səbəb olmaqla yanaşı milli valyutanın real dəyərini yüksəltmişdir.
Neftin dünya bazar qiymətlərinin artması ixrac olunan malların məbləğini və ölkənin valyuta ehtiyatlarını artırır ki, bu da son nəticədə nominal və real valyutaların bahalaşmasına səbəb olur. Real effektiv valyuta məzənnələrinin bahalaşması ölkədən ixrac olunan malların rəqabət qabiliyyətliliyini aşağı salır və qeyri-neft sektoruna aid edilən malların ixracı müvafiq olaraq aşağı düşür.
Lakin valyuta məzənnəsinin idxala və ixrac əməliyyatlarına təsiri ayrıca götürülmüş əsas amil kimi qiymətləndirilə bilinməz. Burada bir çox amillər, o cümlədən avro və dollar arasında nisbət də əsas götürülməlidir. Ancaq praktikada Azərbaycan manatının dollara nisbəti əsas götürülür və digər xarici valyutalara, o cümlədən avroya nisbətən məzənnə isə dünya valyuta bazarındakı nisbətlərə müvafiq olaraq müəyyən edilir. Əgər beynəlxalq valyuta bazarında dolların avroya nisbətən ucuzlaşması baş verirsə, milli valyutaların avroya nisbətində də ucuzlaşma baş verir. Ona görə də, idxal və ixrac əməliyyatlarının müəyyən hissəsinin avro ilə aparılmasını nəzərə alsaq, belə qənaətə gəlmək olar ki, valyuta-məzənnə siyasətinin idxal-ixrac əməliyyatlarına təsirini təkcə milli valyutanın real dəyərinin bahalaşması və ya ucuzlaşmasını deyil, həmçinin beynəlxalq valyuta bazarında dollar və avro arasındakı nisbətdə baş verən dəyişiklikləri də nəzərə almaq lazımdır. Məhz son iki ildə Avronun bir qədər bahalaşması Azərbaycana Avropadan idxalı bir qədər zəiflədib.
Azərbaycanda rəqabət qabiliyyətliliyin valyuta-maliyyə tərəflərinin təmin edilməsində əsas məsələlərdən biri - ölkəyə daxil olacaq neft gəlirlərinin biznesin və ölkənin rəqabət qabiliyyətliliyinin artırılmasına yönəldilməsidir. Ən bədbin proqnozlar belə göstərir ki, yaxın 15 il ərzində Azərbaycana 10 milyard dollarla vəsait daxil olacaq. 1 barrel neftin dünya bazar qiyməti 50 dollar səviyyəsində olarsa belə, sonrakı 20 ildə Azərbaycan neft-qaz layihələrindən ən azı 140 milyard dollar əldə edəcək. Digər bir proqnoza görə isə 1 barrel neft hətta 45 dollar olarsa, Azərbaycan təkcə Azəri-Çıraq-Günəşli yatağından 2020-ci ilə qədər 170 milyard dollar gəlir əldə edəcək ki, bunun da 153 milyard dolları Azərbaycan Dövlət Neft Fondunun, 10 milyard dolları dövlət büdcəsinin, 5,5 milyard dolları Azərbaycan Dövlət Neft Şirkətinin payına düşəcəkdir. Qeyd edək ki, bu vəsaitlərin ölkə iqtisadiyyatına daxil olması resurslar baxımından əhəmiyyətli olsa da, düzgün istifadə edilməsə, iqtisadiyyatda "Holland sindromu" qaçılmaz olacaq.
Bu baxımdan hazırda qarşıda duran ən vacib vəzifələrdən biri - ölkəyə daxil olacaq vəsaitlərin əhəmiyyətli hissəsinin qeyri-neft sektorunun inkişafına yönəldilməsidir. Əgər daxil olacaq neft pullarından səmərəli istifadə olunarsa, onda ölkə iqtisadiyyatına qlobal maliyyə böhranının təsiri daha az olacaqdır.
Azərbaycanda neft sərvətlərinin idarə edilməsinin effektiv strategiyasının işlənməsi və onun mərhələlərlə reallaşdırılması hazırkı inkişaf dövründə müstəsna əhəmiyyət kəsb edir. Bu strategiya neft ölkəsi olaraq Azərbaycanda uzunmüddətli makroiqtisadi idarəetmənin bir çox strateji məqamlarını əhatə etməli və neft gəlirlərinin effektiv istiqamətlərini özündə əks etdirməlidir. Strategiyanın konseptual əsasını Prezident İlham Əliyevin də dəfələrlə qeyd etdiyi kimi "Holland sindromuna" yol verilməməsi prinsipləri təşkil etməlidir.
Bu prinsipləri müəyyən etmək üçün ilk növbədə neft ixracatçısı olan ölkələrin iqtisadi idarəetmə təcrübələrinin müsbət və mənfi cəhətlərinin öyrənilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Qeyd edək ki, "Holland sindromu" neft gəlirlərinin bolluğu hesabına dövlət xərclərinin kəskin genişlənməsi ilə qeyri-neft sektorunun xərclərinin onun yığımına nisbətən artmasına və beləliklə də bu sektorda resurs balansının pozulmasına gətirib çıxaran fenomendir. Neft gəlirlərinin artımının qeyri-sabit olması şəraitində, bu tendensiya gələcəkdə ölkənin yığım potensialının tükənməsinə səbəb olur və makroiqtisadi sabitliyi təhlükə altına ala bilər.
Digər tərəfdən, "Holland sindromu" yüksəliş dövrünü yaşayan neft sektoru tərəfindən digər sektorlardan kütləvi miqyasda istehsal resursların cəlb etməsini və bu səbəbdən, qeyri-neft sektorunun rəqabət qabiliyyətinin zəifləməsini şərtləndirən amildir. Qeyri-neft sektorunun rəqabət qabiliyyətinin zəifləməsi həm də ölkəyə xarici valyutanın külli miqdarda axını şəraitində məzənnənin revalvasiyası və həmçinin yüksəliş dövrünü keçirən neft sektorunda məcmu tələbin genişlənməsi ilə şərtlənən inflyasiyanın artması və ya real məzənnənin bahalaşması ilə də əlaqədardır.
Ölkə iqtisadiyyatında "Holland sindromu"nun əlamətlərini göstərən ən vacib təzahürlərdən biri - dövlət büdcəsinin gəlirlərinin xam neft ixracının həcmindən və dünya bazarında neftin qiymətinin dəyişməsindən asılılığının artmasıdır. Məsələn, 2009-cu ildə dövlət büdcəsinə vergi kimi toplanmış vəsaitin 30,9 faizi və ya 1272,6 milyon manatı Dövlət Neft Şirkətindən, 12,5 faizi və ya 513,2 milyon manatı Azərbaycan Beynəlxalq Əməliyyat Şirkətindən mənfəət vergisi kimi daxil olmuşdur. Başqa sözlə, 2009-cu ildə toplanmış ümumi vəsaitlərin 56,6 faizini və ya 5844,5 milyon manatını qeyri-neft gəlirləri təşkil edir. 2004-2009-cu illər ərzində dövlət büdcəsinin gəlirləri 6,8 dəfə, o cümlədən neft sektoru üzrə 11,4 dəfə, qeyri-neft sektoru üzrə isə 4,5 dəfə artmışdır. Başqa sözlə, neft sektorunun sürətli inkişafı dövlət büdcəsinin gəlirlərində də öz əksini tapmışdır və hələlik respublikanın dövlət büdcəsinin neft sektorundan asılılığı qalmaqdadır. Lakin məhz 2009-cu ildən bu meyldə dəyişiklik baş vermişdir, yəni neft sektorundan büdcəyə daxil olan vəsaitlər 12,8% azaldığı halda, qeyri-neft sektorundan daxilolmalar 10,3% artmışdır.
"Holland sindromu"na xas olan əlamətlərindən biri də - manatın möhkəmlənməsi nəticəsində ənənəvi ixrac məhsullarının ixracının azalması və ixracın birtərəfli inkişaf etməsidir. Məsələn, 2004-cü illə müqayisədə 2009-cu ildə ümumi ixrac 4,1 dəfə, qeyri-neft məhsullarının ixracı isə 1,9 dəfə çox olmuşdur. 2010-cu ildə də qeyri-neft məhsulları ixracında inkişaf davam etmiş və keçən ilin müvafiq dövrü ilə müqayisədə bu ilin ilk 4 ayında bütün enerji daşıyıcıları istisna olmaqla, qeyri-neft ixracı təqribən 2 dəfə artmışdır.
(ardı var)

Tanrıverdi PAŞA, AMEA İqtisadiyyat İnstitutunun Maliyyə, pul-kredit siyasəti şöbəsinin müdiri

{nl}