May ayının 29-da Səngəçal terminalında “Cənub Qaz Dəhlizi” layihəsinin açılış mərasimi keçirilib. Tədbirdə rəsmi, siyasi və işgüzar dairələri təmsil edən çoxlu sayda xarici nümayəndələr iştirak ediblər. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev tədbirdə dərin məzmunlu nitq söyləyib. O, “Cənub Qaz Dəhlizi”nin siyasi, iqtisadi, geosiyasi və enerji təhlükəsizliyi aspektlərində verdiyi töhfəni dolğun şəkildə ifadə edib. Bu dəhlizin Azərbaycanın ardıcıl və uzunmüddətli xarici siyasətinin birbaşa nəticəsi olduğunu vurğulayıb. ABŞ, Böyük Britaniya və Türkiyəni təmsil edən nümayəndələr də öz fikirlərini ifadə ediblər. Dünyanın bir sıra dövlətlərinin başçılarının bu təntənəli hadisə ilə bağlı göndərdikləri məktublar da oxunub. “Cənub Qaz Dəhlizi” layihəsinin çox mühüm geosiyasi hadisə olduğu tam etiraf edilib. Bu üzdən bir sıra mühüm geosiyasi xarakterli məqamları təhlil etməyə ehtiyac görürük.

Nəhəng layihə: böyük siyasətin konkret təcəssümü

“Cənub Qaz Dəhlizi”nin işə salınmasına həsr edilmiş təntənəli mərasim tarixi hadisə oldu. Regionun Avropa ilə əməkdaşlıq perspektivləri baxımından ciddi rol oynayan bir layihənin reallaşmasının Səngəçalda qeyd olunması müstəqil Azərbaycanın apardığı siyasətin unudulmaz səhifələrindən biri kimi yaddaşlarda qalacaq. Tədbirdə iştirak edən müxtəlif ölkələrin nümayəndələrinin söylədikləri bunun əyani təsdiqlərindən biridir. Ancaq Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyevin dərin məzmunlu nitqi tədbirin möhtəşəmliyini və perspektivini nümayiş etdirən əsas faktor idi.

Dövlət başçısı dolğun bir şəkildə bu layihənin əhəmiyyəti və dünyaya verəcəyi töhfələri ifadə edib. İlham Əliyev nitqində bəyan edib: “ ... belə nəhəng layihələri tərəfdaşlarımızla birlikdə icra edirik və Avropanın enerji xəritəsini yenidən tərtib edirik”. Bu lakonik fikirdə Azərbaycanın xarici siyasətinin mühüm aspektlərindən ikisi öz əksini tapıb. Əvvəla, Azərbaycan daim tərəfdaşları ilə birlikdə, beynəlxalq normalar çərçivəsində fəaliyyət göstərir. “Cənub Qaz Dəhlizi” məhz bu cür siyasətin birbaşa nəticəsidir. Müasir şəraitdə və rəqabətin böyük olduğu bir zamanda çoxlu sayda tərəfdaşla nəhəng enerji layihəsini reallaşdırmaq doğrudan da çox mahir xarici siyasət, daha konkret desək, enerji strategiyası tələb edir.

İkincisi, bu layihə Avropanın enerji xəritəsini dəyişmək iqtidarındadır. Ekspertləri də məsələnin bu tərəfi daha çox maraqlandırır. Məsələn, “Cənub Qaz Dəhlizi” layihəsinə Rusiyanın münasibəti necədir? Çünki əgər söhbət Avropanın enerji xəritəsini yeniləşdirməkdən gedirsə, bunun Rusiyanın maraqlarına birbaşa aidiyyəti var.

Ekspertlər bu problemi araşdırıb və maraqlı qənaətlər əldə ediblər. Prezident Vladimir Putinin “Cənub Qaz Dəhlizi” ilə bağlı söylədiyi müsbət fikir də onlara müəyyən təkan verib. Rusiyanın dövlət başçısı bəyan edib ki, Moskva bu təşəbbüsü alqışlayır və Azərbaycana uğurlar arzulayır. Ermənilərdən başqa, hamını müsbət mənada təəccübləndirən bu bəyanat əslində real əsaslara və praqmatik siyasi hesablamalara söykənir. Həmin məqamı aydınlaşdırmaq üçün yaranmış situasiyaya geniş prizmadan nəzər salaq.

Birincisi, Rusiya Avropanı qazla təmin edən əsas ölkədir. Rusiya Avropaya ildə 193 milyard kubmetr qaz satır. Burada Moskvanın siyasi və geosiyasi maraqlarını da nəzərə alsaq, Avropanın nə dərəcədə əhəmiyyətli olduğunu bir daha dərk edərik. Son zamanlar ABŞ-Avropa münasibətlərində özünü göstərən anlaşılmazlıqlar kontekstində isə mövcud vəziyyət Kreml üçün həyati əhəmiyyət daşıyır.

İkincisi, Qərb Rusiya ilə Ukrayna məsələsinə görə qarşıdurma vəziyyətindədir və Moskvanın enerji faktorundan siyasi məqsədlər üçün istifadə etməsindən ciddi şübhələnir. Bu səbəbdəndir ki, Ukrayna öz ərazisindən Avropaya gedən qaz nəqlini dayandırıb. Nəticədə, Rusiya “Şimal axını-2” və Ukraynadan yan keçən “Türk axını” layihələrini reallaşdırmağa çalışır. Ancaq bu, ciddi mübarizə şəraitində baş verir və bir sıra dairələr “Şimal ­axını-2” layihəsinin həyata keçməsini istəmirlər. Deməli, bu vəziyyətdə Moskva üçün “Türk axını” daha çox əhəmiyyət daşıyır. Bu bağlılıqda “Cənub Qaz Dəhlizi” Rusiya üçün təhlükə yaratmırmı? V.Putinin bəyanatı göstərir ki, yaratmır.

Üçüncüsü, ABŞ son dövrlərdə dünyaya qaz satışını artırmağa başlayıb və bunun üçün “qaya qazı” adlanan üsuldan geniş istifadə edir. Son məlumatlara görə, Amerika Çin, Yaponiya və Hindistana daha çox qaz satmağa başlayıb və yaxın gələcəkdə bu sahədə lider səviyyəyə yüksələ bilər. Bu proses Rusiyanın dünya bazarında manevr imkanlarını məhdudlaşdırırmı? Həmin kontekstdə hansı səbəblərdən “Cənub Qaz Dəhlizi” Rusiya üçün ciddi rəqib statusunda deyil?

Sərt rəqabət şəraitində: hamını qane edən mövqe

Bu kimi sualları verən ekspertlər cavabları da imkan daxilində tapmağa çalışırlar. “Cənub Qaz Dəhlizi”nin energetik, siyasi və geosiyasi əhəmiyyəti olduqca böyükdür. Real vəziyyət belədir ki, “Cənub Qaz Dəhlizi” vasitəsilə Avropaya 16 milyard kubmetr qaz nəql oluna bilər. Bu, Rusiyanın Avropaya verdiyi qazın miqdarından (193 milyard kubmetr) bir neçə dəfə azdır. Deməli, neqativ mənada Rusiyaya rəqib olmaqdan söhbət gedə bilməz.

Digər tərəfdən, ekspertlər aydınlaşdırıblar ki, Azərbaycanın özü Rusiyadan qaz almağı nəzərdə tutub. Yəni mövcud imkanlarla “Cənub Qaz Dəhlizi”ni təmin edir və eyni zamanda, Rusiyadan daha sərfəli qiymətlə qaz alıb daxili tələbatının bir qismini ödəyir.

Məsələnin Rusiyanı razı salan başqa tərəfi də maraqlıdır. Ekspertlər vurğulayırlar ki, “Cənub Qaz Dəhlizi” faktiki olaraq “Nabucco”nu əvəz etdi. “Nabucco” ilə ildə 60 milyard kubmetr qaz nəql edilə bilərdi. Bu da Rusiya üçün ciddi rəqabət deməkdir. Belə çıxır ki, Azərbaycan Trans-Anadolu qaz boru kəməri (TANAP) layihəsini irəli sürməklə faktiki olaraq həm özü, həm Rusiya, həm Avropa, həm də Türkiyə üçün sərfəli olan addım atıb. Bu, ölkə rəhbərliyinin uzaqgörən siyasətinin bariz nümunələrindən biridir. Çünki Bakı həm öz maraqlarını reallaşdıra bilib, həm də böyük dövlətlərin maraqlarını qarşılıqlı fayda prinsipi əsasında uzlaşdırıb.

Prezident İlham Əliyevin “Cənub Qaz Dəhlizi”nin açılış mərasimində “... böyük dərəcədə bu işlərin təməlində düşünülmüş siyasət 

dayanır ...” fikrini vurğulaması heç də təsadüfi deyil. 

Əksinə, burada daha dərin məzmunlu məqamlar ifadə edilib. Həmin məqamlar Azərbaycanın xarici siyasətinin çox mühüm cəhətləri ilə əlaqəlidir. Əgər öncədən düşünülmüş, bütün incəliklərinə qədər işlənmiş və tədrici qaydada yüksək siyasi iradə və peşəkar diplomatik fəaliyyətlə kurs hazırlanmasaydı, çox mürəkkəb situasiyaları aşaraq, belə nailiyyətlər əldə etmək mümkün deyildi. Bu fikrin işığında “Cənub Qaz Dəhlizi”nin işə salınmasının geosiyasi təsir gücü üzərində geniş dayanmağa dəyər. Prezident İlham Əliyevin nitqində ifadə etdiyi fikirlər buna kifayət qədər əsas verir.

Dövlət başçısı bu gün qazanılan uğurların təməlində Heydər Əliyevin Azərbaycan üçün çətin olan məqamlarda hazırladığı siyasi kursun dayandığını açıq bəyan edib. İlham Əliyev nitqində vurğulayıb: “Mən o tarixi günləri yaxşı xatırlayıram. Çünki o vaxt mən Dövlət Neft Şirkətinin vitse-prezidenti kimi bu işlərlə bilavasitə məşğul idim. O vaxt Azərbaycanın neft strategiyası müəyyən olundu və bu gün biz bu strategiyanın, görülən işlərin bəhrəsini görürük”. 

Uzun yol: növbəti mərhələ

Digər tərəfdən, 1993-cü ildən başlayaraq, həyata keçirilən enerji siyasəti çox maraqlı mərhələləri keçib. Dövlət başçısı vurğulayıb: “TANAP layihəsi “Cənub Qaz Dəhlizi”nin önəmli hissəsidir. Biz gələn ay TANAP layihəsinin istifadəyə verilməsini də qeyd edəcəyik. 2014-cü il sentyabrın 20-də, – o da çox rəmzi məna daşıyır, çünki “Əsrin kontraktı” 1994-cü il sentyabrın 20-də imzalanmışdır, deməli, 20 ildən sonra “Cənub Qaz Dəhlizi”nin təməli qoyulmuşdur. Bu gün biz bu layihənin rəsmi açılışını qeyd edirik və bu, doğrudan da böyük və tarixi hadisədir”.

Həqiqətən də, 1994-cü il sentyabr ayının 20-də təməli qoyulan siyasətin düz 20 il sonra – 2014-cü il sentyabrın 20-də konkret nəhəng layihə ilə öz töhfəsini verməsi tarixi hadisədir! 20 il ondan əvvəl öz müstəqilliyi uğrunda ölüm-dirim savaşı verən, bir sıra böyük dövlətlərin parçalamağa hazır olduğu ölkə kimi bütövlüyünü saxlamağa çalışan bir Cənubi Qafqaz müsəlman dövləti indi geosiyasi əhəmiyyətli layihəni 7 ölkə ilə birgə reallaşdırır! Təsəvvür edin, qısa bir tarixi zamanda Azərbaycan nə kimi nəhəng irəliləyişə nail olub. Öz təhlükəsizliyini güclə təmin edən yeni müstəqil dövlət cəmi 20 ildən sonra bütün dünyanın təhlükəsizliyinə xidmət edə bilən bir proqramı həyata keçirir! Budur səmərəli xarici siyasət kursunun başlıca missiyası və tarixi töhfəsi!

Nitqində dövlət başçısı onu da önə çəkib ki, “Cənub Qaz Dəhlizi” nəhəng infrastruktur layihəsidir. Onun icrasına 40 milyard dollardan çox sərmayə qoyulub. İndiki maliyyə böhranı şəraitində bir layihəyə bu dərəcədə kapital qoyulması onun iqtisadi, siyasi və geosiyasi əhəmiyyətini göz önünə çəkir. Burada şübhəsiz ki, Azərbaycanın kifayət qədər qaz ehtiyatına malik olmasına inam da mühüm rol oynayıb. Belə ki, “Azərbaycanın təsdiq edilmiş qaz ehtiyatları 2,6 trilyon kubmetrə bərabərdir. Əminəm ki, bundan böyük həcmdə resurslarımız var. Gələcək kəşfiyyat və istismar işləri əminəm ki, bunu təsdiqləyəcək”.

Təbii ki, belə nəhəng bir iş üçün başqa bir ehtiyac meydana çıxır. Biz layihənin reallaşması üçün beynəlxalq əməkdaşlığın zəruriliyini nəzərdə tuturuq. Hamını Azərbaycanın bu çətin işin öhdəsindən gələ biləcəyi maraqlandırırdı. Hətta müəyyən şayiələr buraxıb, prosesi pozmağa çalışan dairələr də meydana çıxdı. Xüsusilə ermənilər təxribatçı informasiyalar meydana atmaqda fərqlənirdilər. Bu vəziyyətdə də Azərbaycan rəhbərliyi öz qəti iradəsini ortaya qoyaraq bütün problemlərin həllinə nail oldu. Bu sırada Azərbaycanın TANAP-ın təşəbbüskarı olması və maliyyəni Türkiyə ilə birlikdə öz öhdəsinə götürməsi cəsarətli addım idi. Bunun sayəsində “Nabucco”dan birbaşa Azərbaycan layihəsi olan TANAP-a keçid etmək mümkün oldu. Eyni zamanda, bir neçə xarici dövlətin bu layihəyə qoşulması üçün münbit şərait yaratdı. İndi Azərbaycan və Türkiyə ilə yanaşı, Gürcüstan, İtaliya, Yunanıstan, Bolqarıstan və Albaniya layihənin iştirakçılarıdırlar. Bu tərkibin genişlənəcəyi gözlənilir.

Qlobal əməkdaşlıq və təhlükəsizlik: Azərbaycanın dəyişməz kursu

Digər tərəfdən, “Cənub Qaz Dəhlizi” bütövlükdə qlobal əməkdaşlığın enerji təhlükəsizliyinə verdiyi töhfə aspektində əhəmiyyətli təsirə malikdir. Bu bağlılıqda həmin layihənin “Yeni İpək Yolu” layihəsi ilə qarşılıqlı əlaqədə müsbət nəticələr verə biləcəyini istisna etmək olmaz. Bu, xüsusilə Mərkəzi Asiyada böyük dövlətlərin sərt rəqabəti fonunda xeyli dərəcədə maraqlı görünür. Mümkündür ki, Xəzərin o tayından da bu layihədən istifadə etməklə bağlı təkliflər səsləndirilsin.

Məsələ regional əməkdaşlıq kontekstində daha böyük məna kəsb edir. Bununla bağlı dövlət başçısı nitqində maraqlı məqamları vurğulayıb. İlham Əliyev deyib: “Bu layihələrin həyata keçirilməsi beynəlxalq əməkdaşlıq olmadan mümkün olmazdı. Mən, ilk növbədə, regional əməkdaşlıq haqqında danışmaq istərdim. Azərbaycan, Gürcüstan və Türkiyə Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Tbilisi-Ərzurum və digər önəmli layihələri, o cümlədən nəqliyyat sahəsində Bakı-Tbilisi-Qars layihəsini icra edərkən artıq çox güclü üçtərəfli regional əməkdaşlıq formatı yaratmışlar. Ona görə bu layihələrin icra edilməsində bu üç ölkənin birgə səyləri xüsusi yer tutur. Mən bu gün fürsətdən istifadə edərək həm Türkiyə, həm Gürcüstan rəhbərliyinə əməkdaşlığa görə təşəkkürümü bildirmək istəyirəm”.

Xatırladaq ki, Bakı çox səmərəli üçtərəfli əməkdaşlıq formatlarının təşəbbüskarıdır. İndi bu istiqamətdə böyük uğurlar əldə edilib və “Cənub Qaz Dəhlizi” də onun gözəl nümunələrindən biridir. Bunlarla yanaşı, “Cənub Qaz Dəhlizi” layihəsi üçtərəfli əməkdaşlıq formatını daha geniş məkana genişləndirməyin də orijinal modeli sayıla bilər.

Bu məqam Azərbaycan Prezidentinin nitqində çox maraqlı şəkildə əks olunub. Dövlət başçısı vurğulayıb: “... Amerika Birləşmiş Ştatları bütün layihələrimizdə bizə böyük dəstək olub, bizə kömək göstərib, həm siyasi dəstək, həm mənəvi dəstək ... Böyük Britaniya hökuməti də həmişə bizim yanımızda olub ... Böyük Britaniya hökuməti bu layihələrin reallaşmasında həmişə bizə dəstək göstərmişdir, biz bu dəstəyi bu gün də hiss edirik... Avropa İttifaqı bu layihənin icrasında çox önəmli rol oynamışdır. Hələ 2011-ci ildə Bakıda Avropa İttifaqı ilə Azərbaycan arasında “Cənub Qaz Dəhlizi” haqqında Birgə Bəyannamə imzalanmışdır. Bu illər ərzində biz daim Avropa İttifaqının dəstəyini hiss etmişik ...”.

Deməli, “Cənub Qaz Dəhlizi” layihəsi çərçivəsində geniş əməkdaşlıq formatı konkret səmərə verib. Onu şərti olaraq “yedditərəfli əməkdaşlıq formatı” adlandıra bilərik. Heç şübhəsiz, belə bir layihənin çox ciddi perspektivlərindən danışa bilərik. Əməkdaşlıq edən tərəflərin tərkibi genişləndikcə, faktiki olaraq qlobal əməkdaşlıq formatı meydana gələ bilər ki, bu da XXI əsrin çağırışları fonunda kifayət qədər maraqlı və aktual görünür. Bu baxımdan Prezident İlham Əliyevin aşağıdakı fikrinin daha geniş geosiyasi məntiqi var: “Cənub Qaz Dəhlizi” enerji təhlükəsizliyi məsələlərinin həllinə də kömək göstərəcək. Bu gün enerji təhlükəsizliyi ilə bağlı məsələlər dünya gündəliyində çox ciddi dayanır və ölkələrin milli təhlükəsizliyi, enerji təhlükəsizliyindən böyük dərəcədə asılıdır”.

Bununla yanaşı, “Cənub Qaz Dəhlizi” enerji resurslarının şaxələndirilməsi baxımından önəm daşıyır. Prezident İlham Əliyev bu bağlılıqda həmin layihəni “əvəzolunmaz layihə” adlandırıb. Çünki burada həm mənbələrin, həm də marşrutların şaxələndirilməsi mövcuddur. Onun özəlliyi də bundan ibarətdir. Buna görə də dövlət başçısı xüsusi diqqətə çatdırıb ki, “Azərbaycan qazı yeni mənbədir və “Cənub Qaz Dəhlizi” yeni enerji damarıdır, Avropanın enerji xəritəsini yenidən tərtib edən layihədir”.

Dövlət başçısı İlham Əliyevin bu maraqlı tezisini ABŞ, Böyük Britaniya, Rusiya və Türkiyə rəhbərlərinin Beynəlxalq Xəzər Neft və Qaz Sərgisinin 25 illiyi və “Cənub Qaz Dəhlizi”nə ilk qazın verilməsi münasibətilə ona ünvanladıqları məktubların məzmunu bir daha təsdiq edir. Amerikanın dövlət başçısı Donald Tramp “Cənub Qaz Dəhlizi”ni “inanılmaz nailiyyət”, ABŞ və Azərbaycanın 30 illik əməkdaşlığının “mühüm nailiyyəti” adlandırıb.

ABŞ Prezidenti vurğulayıb: “İlk müstəqil dövlətinin 100 illiyini qeyd edən Azərbaycan indi daha firavan və qlobal iqtisadiyyata bağlı bir ölkədir. Azərbaycanın böyük neft yataqları dünya enerji bazarına sabitlik gətirir. Sizin qaz hasilatınız isə Türkiyə və Avropanın enerji təhlükəsizliyinin təmin edilməsinə töhfə verəcəkdir”.

Donald Tramp “Cənub Qaz Dəhlizi”nə Azərbaycanın xarici siyasət kursunun ümumi məzmunu kontekstində baxır. Buna görə də o, məktubunun sonunda vurğulayır ki, həm ABŞ-la Azərbaycanın, həm də “Qafqaz regionunun daha firavan, dinc və təhlükəsiz olması naminə” Prezident İlham Əliyevlə birgə işləmək əzmindədir. Etiraf edək ki, dünyanın qüdrətli dövlətinin başçısı tərəfindən verilən bu yüksək qiymət göstərir ki, Azərbaycan sözün həqiqi mənasında dünya siyasətinə, onun enerji təhlükəsizliyinə ciddi töhfələr verir.

Bu mənada Prezident İlham Əliyevin də fikirləri böyük maraq kəsb edir: “... Ölkələrin uğurlu inkişafını təbii resurslar həll etmir. Düşünülmüş siyasət, xalq-iqtidar birliyi, şəffaflıq, bütün azadlıqların təmin edilməsi, düzgün iqtisadi siyasət və regional əməkdaşlıq uğurlu inkişafın əsas amilləridir”. Bunun ən gözəl rəmzlərindən biri də “Cənub Qaz Dəhlizi” layihəsidir! Onun reallaşması son hədd deyil. Əksinə, yeni və daha uğurlu inkişaf mərhələsinin başlanğıcıdır. Qarşıda yeni-yeni zirvələr durur!

Newtimes.az