1. Giriş

Son illərdə Azərbaycanda qeyri-neft sektorunun inkişafı sahəsində həyata keçirilən davamlı islahatlarla əlaqədar ən qədim tətbiqi sənət növlərindən biri olan xalçaçılığa diqqət artmışdır.

Azərbaycan Respublikası regionlarının sosial-iqtisadi inkişafına dair dövlət proqramları çərçivəsində ölkədə xalçaçılıq ənənələrinin bərpası, xalçaçılığın inkişafı ilə bağlı müvafiq tədbirlər nəzərdə tutulmuşdur və bu sahə ilə məşğul olan şəxslərə zəruri dövlət dəstəyi göstərilir. 

 Xalçaçılıq dekorativ-tətbiqi sənətin ən geniş yayılmış növlərindən biridir. Xalçalar tarixən həm Azərbaycan xalqının məişətinin ayrılmaz hissəsi, həm də milli mədəniyyətinin bariz nümunəsi olmuşdur. Hər bir xalça toxunduğu yerin təbiəti, onu yaradan insanların dünyagörüşü və inancları ilə bağlı simvolları əks etdirən sənət əsəridir. Ayrı-ayrı regionların coğrafiyası, tarixi, mədəni və dini mühiti xalçanın özünəməxsus ornament, kompozisiya və digər elementlərinə təsir göstərir. Məhz bu mənada xalçaçılığın inkişafı tarixi, mədəni və maddi irsin qorunması baxımından müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.

Dünyada xalça ticarəti istehsal texnikası, investisiya məbləği və bazar strukturuna görə iki qrupa bölünür: əl və sənaye üsulu ilə toxunan xalçalar. Əllə toxunan xalçalar mədəni və maddi irsin qorunmasına söykənən istehsaldır. Sənaye üsulu ilə hazırlanan xalçalar isə daha çox investisiya tələb edən və texniki tekstil kateqoriyasına aid edilə biləcək istehsaldır.

Beynəlxalq təcrübədə bu sahədə həyata keçirilən dəstək tədbirləri aşağıdakı istiqamətləri əhatə edir:

– əl xalçası istehsalına vergi güzəştlərinin tətbiq edilməsi;

– xammal təminatının dəstəklənməsi;

– peşə təhsilinin dəstəklənməsi;

– xalçaçılıq üzrə əsas beynəlxalq sərgilərdə iştirakın qismən maliyyələşdirilməsi;

– ixrac bazarlarının araşdırılması və müəyyən edilməsi işinin dəstəklənməsi;

– xarici bazarlarda reklam və təşviqat fəaliyyətinin dəstəklənməsi;

– daxili bazarın qorunması;

– istehsalçılara müxtəlif texniki dəstək verilməsi;

– xalçaçılıq sahəsində araşdırmaların dəstəklənməsi.

Xalçaçılıq işinin inkişafını dəstəkləyən ölkələr, əsasən, xalçaçılıq sahəsində ölkə brendlərinin yaradılmasına və xarici bazarlarda təşviq edilməsinə xüsusi əhəmiyyət verirlər. Bu isə həmin ölkələrdə xalça istehsalının rəqabət qabiliyyətinin yüksəlməsinə şərait yaradır.

“Azerbaijan carpet” (“Azərbaycan xalçası”) ölkə brendinin yaradılması və xarici bazarlarda tanıdılması Azərbaycan xalçalarının xarici bazarlarda başqa ölkə brendləri adı altında satılmasının qarşısının alınması baxımından olduqca əhəmiyyətlidir.

Yuxarıda qeyd olunan bu və ya digər məsələlər Azərbaycan xalçaçılıq ənənələrinin bərpası, qorunması və inkişafının həm iqtisadi, həm də sənət aspektlərini əhatə edən dövlət proqramının hazırlanmasını zəruri etmişdir.

“Azərbaycan Respublikasında xalça sənətinin qorunmasına və inkişaf etdirilməsinə dair 2018-2022-ci illər üçün  Dövlət Proqramı” (bundan sonra - Dövlət Proqramı)  “Azərbaycan xalça sənətinin qorunması və inkişaf etdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2004-cü il 7 dekabr tarixli 799-IIQ nömrəli Qanununa əsasən hazırlanmışdır.

2. Azərbaycanda xalçaçılığın mövcud vəziyyəti

2.1. Ümumi məlumat

Xalçaçılıq Azərbaycan xalqının milli mədəniyyət tarixində özünəməxsus yer tutur. Yüksək estetik əhəmiyyət kəsb edən, milli naxış elementləri və təsvirlərlə bəzədilən xovlu və xovsuz xalçaların ornamentlərindən kiçik suvenir nümunələrindən tutmuş müxtəlif binaların divar və döşəmə bəzəklərinədək müxtəlif sahələrdə geniş istifadə edilir.

Azərbaycan xalçaları toxunma texnikasına görə 2 əsas qrupa bölünür: xovsuz və xovlu xalçalar. Xovsuz xalçaların yaranması toxuculuq sənətinin ilk dövrlərinə təsadüf edir. Bu qrupa çətən, həsir, palaz, kilim, cecim, vərni, şəddə, zili və sumax kimi xalçalar daxildir.

Xovlu xalçalar xalça sənətinin texnoloji və bədii inkişafının son dövr məhsuludur. Ümumilikdə Azərbaycanın xovsuz və xovlu xalçaları bədii-texnoloji xüsusiyyətlərinə görə 9 qrup üzrə təsnif və tədqiq olunur: Bakı (Abşeron), Qarabağ, İrəvan, Naxçıvan, Gəncə, Şirvan, Qazax-Borçalı, Quba, Təbriz (Cənubi Azərbaycan). Bu elmi təsnifat şərti xarakter daşıyır və bilavasitə Azərbaycanın ayrı-ayrı bölgələrində mövcud olmuş xalçaçılıq ənənələrinin sistemli şəkildə araşdırılmasına xidmət edir.

2010-cu il noyabr ayının 16-da UNESCO-nun Qeyri-Maddi Mədəni İrs üzrə Hökumətlərarası Komitəsinin Keniyanın Nayrobi şəhərində keçirilmiş V sessiyasında Azərbaycan xalçaçılıq sənəti UNESCO-nun bəşəriyyətin qeyri-maddi irsi nümunələri siyahısına daxil edilmişdir.

Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 6 may tarixli 2013 nömrəli Sərəncamı ilə Xalça Muzeyinin müasir binasının tikintisinə başlanılmışdır və artıq 2014-cü il  avqustun 26-dan muzey yeni binada öz fəaliyyətini davam etdirir.

Həmçinin Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 5 may tarixli 2032 nömrəli Sərəncamı ilə “Azərxalça” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti yaradılmışdır. Cəmiyyətin əsas məqsədi xalça və xalça məmulatlarının istehsalı, ixracı, onların ölkə daxilində və xaricdə satışının təşkili, xalça və xalça məmulatlarının istehsalında yeni texnologiyaların tətbiqi, maddi-texniki bazanın müasirləşdirilməsi və ondan səmərəli istifadə, habelə bu sahənin inkişafı ilə bağlı digər işlərin yerinə yetirilməsindən ibarətdir.

2.2. Azərbaycanda xalçaçılıq sahəsində kadr hazırlığı və işçi qüvvəsi

Azərbaycan xalçaçılığı sənət sahəsi kimi Azərbaycan Dövlət Rəssamlıq Akademiyasında, Azərbaycan Dövlət Texniki Universitetində, Azərbaycan Dövlət Mədəniyyət və İncəsənət Universitetində, eləcə də incəsənətyönlü kollec,  lisey və gimnaziyalarda, uşaq rəsm qalereyalarında və digər yerlərdə tədris edilir. Həmçinin “Azərxalça” ASC-nin rayon filiallarının nəzdində xalçaçılıq üzrə tədris-hazırlıq kurslarında peşəkar xalçaçı (toxucu) kadrlar hazırlanır.

1980-ci illərin əvvəllərində ölkədə xalçaçılıq sahəsində çalışanların sayı 7000 nəfərə yaxın olsa da, hazırda Azərbaycan Respublikasında xalçaçılıqla məşğul olan mütəxəssislərin, o cümlədən “Azərxalça”  ASC-nin xətti ilə xalça istehsalına cəlb olunmuş şəxslərin sayı təxminən 1000 nəfərə çatır.

2.3. Hüquqi baza

Azərbaycanda xalçaçılığın inkişafı üçün zəruri normativ hüquqi baza formalaşdırılmış, əlverişli iqtisadi mühit yaradılmış, xalçaçılığın inkişafı və təbliği istiqamətində mühüm tədbirlər həyata keçirilmişdir. Bu sahənin sosial-iqtisadi əhəmiyyəti nəzərə alınaraq, Azərbaycan Respublikasının ərazisində ənənəvi olaraq əllə toxunmuş və hazırda xalq sənətkarlarının, rəssamların və ustaların hazırladıqları Azərbaycan xalçalarının qorunub saxlanılması, öyrənilməsi, xalça sənətinin təbliği və inkişafı ilə əlaqədar yaranan münasibətləri tənzimləyən qanunlar, fərmanlar və digər normativ hüquqi aktlar qəbul edilmişdir.

Azərbaycanda xalçaçılığın inkişafına dair normativ hüquqi bazaya aşağıdakılar daxildir:

– “Tarix və mədəniyyət abidələrinin qorunması haqqında” Azərbaycan Respublikasının 1998-ci il 10 aprel tarixli 470-IQ nömrəli Qanunu;

– “Azərbaycan xalça sənətinin qorunması və inkişaf etdirilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2004-cü il 7 dekabr tarixli 799-IIQ nömrəli Qanunu;

– “Mədəniyyət haqqında” Azərbaycan Respublikasının 2012-ci il 21 dekabr tarixli 506-IVQ nömrəli Qanunu;

– “Azərbaycanda muzey işinin yaxşılaşdırılması haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2007-ci il 6 mart tarixli 2013 nömrəli Sərəncamı;

– “Azərxalça” Açıq Səhmdar Cəmiyyətinin yaradılması haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 5 may tarixli 2032 nömrəli Sərəncamı;

– “Azərbaycan Respublikasında “Xalçaçı günü” peşə bayramının təsis edilməsi haqqında” Azərbaycan Respublikası Prezidentinin 2016-cı il 25 noyabr tarixli 2460 nömrəli Sərəncamı;

– “Azərbaycan xalçası” Naxçıvan Muxtar Respublikası Dövlət Muzeyinin yaradılması haqqında” Azərbaycan Respublikası Nazirlər Kabinetinin 1998-ci il 16 mart tarixli 60 nömrəli qərarı.

2.4. Ölkədə xalça istehsalı və xammal

Azərbaycanın zəngin xalçaçılıq ənənələrinə baxmayaraq, son dövrlərdə əllə toxunan xalça istehsalı azalmaqdadır. Belə ki, 2017-ci ildə Azərbaycan Respublikasında sənaye müəssisələri əllə toxunan 564,5 kv.m xalça istehsal etmişlər ki, bu da 2012-ci illə müqayisədə (1,9 min kv.m) təxminən 3,4 dəfə azdır.

Bununla yanaşı, 2017-ci ildə Azərbaycan Respublikasına  3306,1 min kv.m xalça və digər toxunma döşəmə örtükləri idxal edilmişdir və bu rəqəm isə 2012-ci ildə cəmi 1912,6 min kv.m olmuşdur.

Xalça istehsalının azalmasının başlıca səbəbi kimi ölkədə yun iplik istehsalının olmamasını, xalçanın maya dəyərinin baha başa gəlməsini qeyd etmək olar. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin məlumatına əsasən, respublikada 2017-ci ildə 16,0 min ton yun istehsal edilsə də, yun iplik istehsal edən müəssisələrin məhdudluğu və xarici ölkələrdən ucuz qiymətə əllə toxunan xalçaların idxal edilməsi xalça istehsalının  azalmasına səbəb olmuşdur.

Bununla belə, Azərbaycan Respublikasında xalça istehsalı müəssisələrinin sayının artırılması istiqamətində işlərin davam etdirildiyini, dövlətin müvafiq dəstəyini  və xalçaçılıq sahəsinə marağın getdikcə artdığını nəzərə alsaq, növbəti illərdə xalça istehsalının və ixracının artacağını proqnozlaşdırmaq olar.  

3. Dövlət Proqramının əsas məqsəd və vəzifələri

3.1.  Dövlət Proqramının əsas məqsədi xalçaçılıq sahəsində maddi və mədəni irsin qorunması və davamlı inkişafıdır.         

3.2.  Dövlət Proqramının vəzifələri aşağıdakılardır:

3.2.1. xalçaçılığın xammal təminatının yaradılması;

3.2.2. xalçaçılığın infrastruktur təminatının yaxşılaşdırılması;

3.2.3. yeni iş yerləri yaradılmasının dəstəklənməsi;

3.2.4. xalçaçılıq sahəsində, o cümlədən yun emalı, yun və ipək ipliklərin hazırlanması, boyaq bitkilərinin emalı və boyaq maddələrinin istehsalı üzrə ixtisaslı kadr hazırlığının həyata keçirilməsi;

3.2.5. regionların xalçaçılıq potensialının gücləndirilməsi;

3.2.6. “Azerbaijan carpet” (“Azərbaycan xalçası”) ölkə brendinin yaradılması, tanıdılması və inkişaf etdirilməsi;

3.2.7. xalçaçılığın rəqabət qabiliyyətinin artırılması;

3.2.8. xalçaçılığın ixrac potensialının artırılması;

3.2.9. sənaye üsulu ilə xalça istehsalı ənənəsinin bərpa edilməsi və inkişafı; 

3.2.10. ali məktəblərdə dövlət sifarişi ilə tələbə qəbulu planında nəzərdə tutulmuş mövcud say çərçivəsində və ödənişli təhsil hesabına  “xalça sənayesi” və “xalça biznesi” ixtisaslarının tədrisi;

3.2.11. Azərbaycanın tarixi xalçaçılıq mərkəzlərinə xas olan qədim çeşnilərin bərpa edilməsi, istehsalatda tətbiqi, yeni çeşnilərin hazırlanması və bu çeşnilər əsasında xalçaların toxunması.

4. Dövlət Proqramının əsas istiqamətləri

4.1.  Dövlət Proqramının əsas istiqamətləri aşağıdakılardır:

4.1.1. xalçaçılıq sahəsində maddi və mədəni irsin qorunması və təbliği;

4.1.2. xalçaçılığın rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi və daxili bazarın qorunması tədbirlərinin həyata keçirilməsi;

4.1.3.  xalçaçılığın ixrac potensialının gücləndirilməsi;

4.1.4. xalçaçılıqda bütün istiqamətlər üzrə kadr potensialının gücləndirilməsi;

4.1.5. xalçaşünaslıq sahəsi üzrə nəzəri və praktiki elmi tədqiqatların əlaqələndirilməsi, genişləndirilməsi və maddi-texniki bazanın gücləndirilməsi.

5. Gözlənilən nəticələr

5.1.  Dövlət Proqramının həyata keçirilməsindən gözlənilən nəticələr 
aşağıdakılardır:

5.1.1. xalçaçılıq ənənələrinin qorunması;

5.1.2. xalça istehsalının rəqabət qabiliyyətinin artırılması;

5.1.3. xalça istehsalının genişləndirilməsi;

5.1.4. xalça ixracının genişləndirilməsi;

5.1.5. xalçaçılıq sahəsində məşğulluğun artması;

5.1.6. xalçaçılıqda məhsuldarlığın artması;

5.1.7. ixtisaslı işçi qüvvəsinin artması;

5.1.8. xalçaçılıq müəssisələrinin fəaliyyətini dəstəkləyən müvafiq mexanizmlərin qurulması;

5.1.9. xalçaçılıq sənətinin inkişafının təmin olunması;

5.1.10. xarici ölkələrin muzeylərində saxlanılan nadir Azərbaycan xalçalarının ölkəyə qaytarılmasına nail olunması.

6. Dövlət Proqramının  maliyyələşmə mənbələri

Dövlət Proqramında nəzərdə tutulan tədbirlər müvafiq illər üzrə Azərbaycan Respublikasının dövlət büdcəsində aidiyyəti icraçı dövlət orqanları və dövlət qurumları üçün nəzərdə tutulmuş vəsait və  qanunla qadağan olunmayan digər mənbələr hesabına maliyyələşdirilir.

7. Dövlət Proqramının həyata keçirilməsi üzrə Tədbirlər Planı