Azərbaycanda, o cümlədən onun ayrılmaz tərkib hissəsi olan Naxçıvan bölgəsində sənətkarlığın və ticarətin meydana gəlməsinin tarixi çox qədim dövrlərdən başlayır.

Əlverişli coğrafi mövqedə yerləşməsi, münasib iqlim şəraiti, zəngin təbii xammal ehtiyatları, əkinçilik və maldarlıq məhsulları Azərbaycanda tarixin erkən çağlarından sənətkarlığın yaranması və inkişafı üçün münbit şərait yaratmışdır. Azərbaycanda yaranma tarixi Daş dövrünə gedib çıxan sənətkarlıq sonrakı dövrlərdə böyük inkişaf yolu keçmiş, tarixin müəyyən bir dövründə peşəkar sahəyə çevrilmişdir. Cəmiyyətin durmadan inkişafı, əhalinin sənətkarlıq məhsullarına artan tələbatı sənətkarlığın başqa təsərrüfat sahələrindən ayrılaraq müstəqil bir sahə kimi inkişafını zərurətə çevirirdi. Ona görə də Orta Tunc dövründə cəmiyyətin həyatında çox mühüm bir hadisə baş verdi: e.ə. III minilliyin sonlarında sənətkarlıq başqa təsərrüfat sahələrindən, xüsusilə əkinçilikdən ayrıldı, müstəqil inkişaf etməyə başladı. Beləliklə, tarixdə ikinci böyük ictimai əmək bölgüsü baş verdi. Bu zamandan başlayaraq yeni sənət sahələri yarandı. Bu inkişaf Azərbaycanda orta əsrlər dövründə özünün ən yüksək inkişaf mərhələsinə çatdı. İstehsal olunan sənətkarlıq məhsulları mübadilə vasitəsinə çevrildi. Tarixin müəyyən inkişaf mərhələsində bu məhsullar bazarlara çıxarıldı və onların alış-verişi başlandı. Müxtəlif sənətkarlıq məhsulları ticarətdə mühüm yerlərdən birini tutdu. Yerli əhalinin tələbatından artıq istehsal olunan sənətkarlıq məhsulları xarici bazarlara göndərildi. Beləliklə, sənətkarlıqla yanaşı ticarət də inkişaf etdi. Bu məsələdə ölkəmizin mühüm ticarət yollarının qovuşduğu coğrafi mövqedə yerləşməsi də əhəmiyyətli rol oynadı. Nəticədə bir sıra şəhərlər inkişaf etmiş elm, təhsil, mədəniyyət mərkəzi olmaqla bərabər, həm də sənətkarlıq və ticarət mərkəzlərinə çevrildi. Belə şəhərlərdən biri də Naxçıvan şəhəri idi.

Əsası bir yaşayış məskəni kimi daha əvvəllər qoyulan, təxminən 5000 il bundan əvvəl şəhər kimi formalaşan Naxçıvanda sənətkarlıq və ticarət böyük inkişaf yolu keçmişdir. Naxçıvan bölgəsində Sovet hakimiyyəti illərində aparılan arxeoloji qazıntılar, xüsusilə müstəqillik dövründə həyata keçirilən sistemli və ardıcıl tədqiqatlar nəticəsində aydın olmuşdur ki, bu ərazi ən qədim mədəniyyətlərin, xüsusilə “Eneolit mədəniyyəti”nin, “Kür-Araz mədəniyyəti”nin, “Boyalı qablar mədəniyyəti”nin yarandığı, təşəkkül tapdığı, inkişaf etdiyi və ətraf ərazilərə yayıldığı mərkəz olmuşdur. Məhz qədim dövrdə belə böyük bir inkişaf yolu keçən Naxçıvan bölgəsində sənətkarlıq və ticarət orta əsrlər dövründə yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı.

Azərbaycanda, onun ayrı-ayrı şəhərlərində sənətkarlığın və ticarətin inkişafı məsələsi bir sıra tədqiqatçılar tərəfindən müəyyən dərəcədə öyrənilmişdir. Ancaq tək-tək məqalələr istisna olmaqla və bəzi monoqrafiyalarda yeri gəldikcə səthi şəkildə bəhs edilməsi nəzərə alınmazsa, Naxçıvanda sənətkarlıq, ayrı-ayrı sənət sahələri, ticarət və ticarət əlaqələri indiyədək sistemli şəkildə tədqiqata cəlb olunmamış, dissertasiya və ya monoqrafiya səviyyəsində öyrənilməmişdir. Ona görə də Naxçıvanda sənətkarlıq və ticarət probleminin obyektiv şəkildə, hərtərəfli öyrənilməsinə böyük ehtiyac var idi.

Məsələnin aktuallığını artıran əsas cəhətlərdən biri də saxtakar erməni alimlərinin Azərbaycana qarşı ərazi iddiaları ilə yanaşı, xalqımıza məxsus maddi-mədəniyyət nümunələrini, o cümlədən Azərbaycan sənətkarları tərəfindən müxtəlif vaxtlarda hazırlanmış sənətkarlıq məhsullarını mənimsəmək, erməniləşdirmək üçün ciddi-cəhdlə iş aparmalarıdır. Məlumdur ki, ermənilər xalqımıza məxsus maddi-mədəniyyət nümunələrini, o cümlədən bədii daşyonma sənəti nümunələrini, xalçaları, misgərlik məmulatını və s. XX yüzillik boyu oğurlayaraq, yaxud da satın alaraq indiki Ermənistana aparmış və onların ermənilərə məxsus olmasını iddia etməyə çalışmışlar. Erməni alimləri bununla əlaqədar saxta fikirlərini dünya ictimaiyyətinə sırımaq üçün dəridən-qabıqdan çıxırlar. Hətta onlar hazırda işi o yerə çatdırmışlar ki, milli musiqimizin, mətbəximizin ən nadir nümunələrini də erməniləşdirmək istiqamətində fəaliyyətə başlamışlar. Məhz buna görə, həmçinin öyrənilməsinin çox vacibliyini nəzərə alaraq, Azərbaycan xalqının ümummilli lideri Heydər Əliyev Azərbaycan tarixinin tərkib hissəsi kimi Naxçıvan tarixinin bütün problemlərinin obyektiv, dərindən, hərtərəfli şəkildə öyrənilməsini, xalqımıza və beynəlxalq ictimaiyyətə çatdırılmasını tarixçilərimiz qarşısında aktual bir vəzifə kimi qoymuşdur. Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev də bu məsələnin aktuallığını dəfələrlə vurğulamış və demişdir ki, “Azərbaycandan qismən təcrid olunmuş vəziyyətdə, blokada şəraitində yaşamaq məcburiyyətində qalan, tez-tez bədnam qonşuların ərazi iddialarının obyektinə çevrilən Naxçıvanın tarixinin hələ də tədqiq edilməyə ehtiyacı olan səhifələri açılmalı, Azərbaycanın qədim və zəngin tarixə, mədəniyyətə və çoxəsrlik dövlətçilik ənənələrinə malik olan bu diyarının tam dolğun, obyektiv tarixi xalqımıza, habelə dünya ictimaiyyətinə olduğu kimi çatdırılmalı, erməni siyasətçilərinin tarixi saxtalaşdırmaq cəhdlərinə tutarlı cavab verilməlidir”.

Bu tövsiyə və tapşırıqlara uyğun olaraq müstəqillik illərində muxtar respublikada Naxçıvanın qədim, orta əsrlər, yeni və ən yeni dövr tarixinin müxtəlif problemlərinə, o cümlədən ermənilərin Azərbaycana qarşı əsassız ərazi iddialarının ifşasına dair çoxlu uğurlu tədqiqatlar aparılmışdır. Ancaq şübhəsiz ki, indiyədək bu istiqamətdə aparılan tədqiqatlarla kifayətlənmək olmaz. Bu istiqamətdə işlərin genişləndirilməsi və yeni, daha sanballı və ardıcıl tədqiqatların aparılması çox vacibdir. Ona görə də “Azərxalça” Açıq Səhmdar Cəmiyyəti İdarə Heyətinin sədri, professor Vidadi Muradovun Naxçıvan tarixinin indiyədək sistemli tədqiqat obyektinə çevrilməmiş və geniş şəkildə öyrənilməmiş “Naxçıvanda sənətkarlıq və ticarət (XVIII-XX əsrin əvvəlləri)” mövzusuna müraciət etməsi təqdirəlayiq hal kimi qiymətləndirilməlidir. Azərbaycan Respublikasının, Naxçıvan Muxtar Respublikasının və Dağıstan Respublikasının Əməkdar incəsənət xadimi, professor Vidadi Muradovun bu mövzuda hazırladığı və Heydər Əliyevin unudulmaz xatirəsinə həsr etdiyi monoqrafiya AMEA Naxçıvan Bölməsi Rəyasət Heyətinin 29 mart 2017-ci il tarixli qərarı, akademik İsmayıl Hacıyevin elmi redaktorluğu, AMEA-nın müxbir üzvləri Hacı Fəxrəddin Səfərlinin və Zəhmət Şahverdiyevin rəyi ilə “Elm” nəşriyyatında yüksək poliqrafik səviyyədə nəşr olunmuşdur.

Giriş, beş fəsil, nəticə, əsərin istifadə edilmiş ədəbiyyatların siyahısı, ixtisarlar, ingilis və rus dillərində xülasədən ibarət olan kitabın ən mühüm elmi məziyyəti ondan ibarətdir ki, o, Naxçıvanın XVIII-XX əsrin əvvəllərinin sosial-iqtisadi tarixinə həsr olunmuş ilk monoqrafik əsərdir. Tədqiqatçı Vidadi Muradov elmi ictimaiyyətin, oxucuların müzakirəsinə təqdim etdiyi bu əsərində XVIII-XX əsrin əvvəllərində Naxçıvan bölgəsinin siyasi, sosial-iqtisadi həyatı, diyarın əsas sənətkarlıq və ticarət mərkəzləri, kənd təsərrüfatı məhsullarının və təbii xammal ehtiyatlarının emalı ilə bağlı olan sənət sahələri və qeyd olunan zaman çərçivəsində bölgədə ticarətin vəziyyəti məsələsinə ilk dəfə olaraq kompleks halda yanaşmış, bəhs olunan məsələlər haqqında müfəssəl məlumat verə bilmişdir. Təqdirəlayiq haldır ki, müəllif hər hansı bir məsələdən, xüsusilə sənətkarlıq sahələrindən bəhs edərkən birbaşa bu sənət sahəsini XVIII-XX yüzilliyin əvvəlləri çərçivəsində tədqiq etməmiş, ilk növbədə onun Naxçıvanda yaranması tarixindən, keçdiyi inkişaf yolundan yığcam şəkildə bəhs etmiş, sonra həmin sənət sahəsinin tədqiq olunan dövrdəki vəziyyəti haqqında məlumat vermişdir.

Vidadi Muradov 264 səhifəlik monoqrafiyanın girişində Naxçıvanın qədim və orta əsrlər dövrü tarixinə qısa nəzər salmış, 1828-ci ildə Rusiyaya birləşdirilməsindən sonra Naxçıvanda vəziyyət, həmçinin Naxçıvanın XVIII-XX əsrin əvvəlləri tarixi ilə əlaqədar mənbələr və müxtəlif dövrlərdə aparılan tədqiqatların xülasəsini vermişdir.

Əsərin I fəsli XVIII-XX əsrin əvvəllərində Naxçıvan diyarının siyasi və sosial-iqtisadi həyatına həsr olunmuşdur. Burada müəllif iki yüz ildən bir az artıq zaman çərçivəsində bölgənin siyasi həyatında baş verən hadisələr, inzibati ərazi bölgüsündə, sosial-iqtisadi sahədə həyata keçirilən dəyişikliklər haqqında məlumat vermişdir. Fəsildə Səfəvilər dövlətinin son dövründə Naxçıvanın siyasi və sosial-iqtisadi həyatında baş verən hadisələrdən bəhs edən müəllif fikirlərini əsaslandırmaq üçün bir sıra mənbə və ədəbiyyatlardan, o cümlədən tarixin obyektiv və təhrif olunmamış qaynaqlarından olan epiqrafik məlumatlardan istifadə etmişdir. Burada, həmçinin ayrı-ayrı vaxtlarda bölgənin inzibati ərazi quruluşunda baş verən dəyişikliklərdən, o cümlədən osmanlıların yaratdığı “Naxçıvan sancağı”ndan, Nadir şah Əfşarın qətlə yetirilməsindən sonra yaranan Naxçıvan xanlığından, çar Rusiyası tərəfindən məqsədli şəkildə yaradılan qondarma “erməni vilayəti”ndən bəhs edilmiş, 1840-cı ildə ərazinin Gürcüstan-İmeretiya quberniyasının, 1846-cı ildə Tiflis, 1849-cu ildə isə İrəvan quberniyasının tərkibinə qatılmasından söhbət açılmışdır. Fəsildə verilən məlumatlardan aydın olur ki, əvvəllər İrəvan qəzasına daxil olan Şərur 1870-ci ildə Naxçıvan qəzasına birləşdirilmiş, 1874-cü ildə Naxçıvanın Şərur və Dərələyəz əraziləri hesabına Şərur-Dərələyəz qəzası təşkil olunmuşdur. Sosial-siyasi həyat haqqında bəhs edən müəllif belə bir qənaətə gəlmişdir ki, ərazinin Rusiya tərəfindən işğalından sonra yaranan siyasi sabitlik nəticəsində diyarda müəyyən inkişaf baş vermiş, ancaq çarizmin köçürmə siyasəti nəticəsində ərazidə yerləşdirilən ermənilərin hesabına əhalinin sayı süni şəkildə artırılmışdır. Burada, həmçinin taxılçılıq, çəltikçilik, pambıqçılıq, tütünçülük, bağçılıq, bostançılıq və s. təsərrüfat sahələrindən, suvarma işlərindən, əhalinin sosial tərkibindən də söhbət açılmışdır.

Monoqrafiyanın II fəslində Naxçıvan diyarının ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərindən söhbət açan müəllif bölgənin əsas şəhərləri olan Naxçıvan və Ordubad şəhərlərindən bəhs etmişdir. Azərbaycanın ən qədim mədəniyyət mərkəzlərindən olan Naxçıvan şəhərinin qədim və orta əsrlər tarixindən yığcam şəkildə bəhs edən müəllif şəhəri həm də ticarət və sənətkarlıq mərkəzi kimi xarakterizə etmiş, burada fəaliyyət göstərən sənət sahələri və sənətkarların sayı haqqında da məlumat vermişdir.  Naxçıvan şəhəri xarici hücumlar nəticəsində bir neçə dəfə güclü dağıntılara məruz qalsa da, bunların nəticələri aradan qaldırılmış və şəhər öz qabaqcıl mövqeyini saxlamışdı. Ancaq Səfəvi-Osmanlı müharibələri nəticəsində, xüsusilə XVII əsrin birinci yarısında miqyasına görə daha güclü dağıntılara məruz qalmış şəhər əvvəlki qüdrətini bərpa edə bilməmiş və müəllifin fikrincə, tədqiq edilən XVIII-XX əsrin əvvəllərinə öz qüdrətini və əzəmətini itirə-itirə gəlmişdir. Bu tənəzzül xanlıqlar dövründə daha da dərinləşmiş, Rusiya işğalından sonra yaranan siyasi sabitlik bu sahədə nisbətən irəliləyişlərə səbəb olmuşdur.

Orta əsr qaynaqları əsasında Ordubad şəhəri haqqında maraqlı məlumatlar verən müəllif şəhərin Səfəvi şahlarının diqqət və qayğısı sayəsində yüksək inkişaf səviyyəsində olmasını qeyd etmişdir. Xanlıqlar və Rusiya işğalından sonrakı dövrdə Ordubad şəhərində sənətkarlıq, mövcud olan sənət sahələri, hətta sənətkarların sayı haqqında məlumat verən müəllif Ordubad şəhərinin bölgənin mühüm sənətkarlıq və ticarət mərkəzinə çevrildiyini diqqətə çatdırır.

Əsərin III fəslində kənd təsərrüfatı məhsullarının emalı ilə bağlı olan sənət sahələrini tədqiq edən müəllif bölgədə pambıqçılığın inkişafı tarixinə toxunmuş, tədqiq olunan dövrdə pambıq parça istehsalı sahəsində əldə olunan uğurlardan bəhs etmişdir. Orta əsr müəlliflərinin məlumatları əsasında Naxçıvanda pambıqçılığın yüksək inkişaf səviyyəsində olduğunu qeyd edən Vidadi Muradov pambıqçılığın yeni inkişaf dövrünün XIX əsrin II yarısından başlandığını vurğulamışdır. Bu dövrdə Naxçıvanın kənd əhalisinin çox hissəsi, xüsusilə qadınlar pambıq parça toxuculuğu ilə məşğul olmuşdur. Statistik məlumatlara əsaslanan müəllifin fikrincə, XIX əsrdə Naxçıvanda pambıq parça toxuculuğu yüksəliş dövrü keçmişdir. Bu dövrdə istər karxanalarda, istərsə də fərdi sənətkar emalatxanalarında istehsal olunan məhsulun əsas hissəsi əmtəə xarakteri daşımış, daxili və xarici bazarın tələbatını ödəmişdir.

Həmçinin, fəsildə bölgədə əsas ipəkçilik mərkəzlərindən olan Ordubad şəhərində və şəhər ətrafı kəndlərdə ipəkçiliyin və ipək parça istehsalının vəziyyətindən söhbət açılmışdır. Müəllifin qənaətinə görə Ordubad bölgəsində zəngin xammal ehtiyatlarının, xüsusilə yüz mindən artıq tut ağacının olması ərazidə ipəkçiliyin yüksək inkişaf səviyyəsində olmasını şərtləndirən əsas amillərdən biri olmuşdur. Tədqiq olunan dövrdə, xüsusilə XIX yüzillikdə barama istehsalı yüksələn xətlə inkişaf etmişdir. Bunun nəticəsi idi ki, Rusiya-İran müharibəsinin sonlarında Ordubad qəzasında 6 pud xam ipək istehsal edilmişdisə, XX yüzilliyin əvvəllərində bu rəqəm 5 min puda çatmışdı. Müəllif həmçinin, fəsildə I Kültəpədə aparılmış qazıntılar zamanı əldə olunan maddi-mədəniyyət nümunələrinə əsasən Naxçıvan bölgəsində əhalinin Neolit və Eneolit dövrlərindən toxuculuqla məşğul olmasını xüsusi vurğulayır. Burada, Azərbaycanda xalça sənətinin tarixinin çox qədim olmasına toxunan Vidadi Muradov Naxçıvan bölgəsində də xalçaçılıq sənətinin tarixin erkən çağlarından fəaliyyətə başlamasını qeyd etmiş və hətta Naxçıvan şəhərini “zili” və “xalı” tipli xalça məmulatlarının əsas istehsal və satış mərkəzlərindən biri kimi xarakterizə etmişdir. Xalçaçılıq sahəsində çox görkəmli mütəxəssis olan, bütöv Azərbaycan, o cümlədən Naxçıvan xalçalarına və xalçaçılarına aid bir neçə dildə nəşr olunan dəyərli əsərlərin müəllifi olan tədqiqatçı bu sahədə apardığı tədqiqatlara və digər alimlərin fikrinə əsaslanaraq “şəddə”, “vərni”, “zili” kimi xalça məmulatlarının ilk dəfə Naxçıvanda toxunduğunu bildirmişdir. Burada qeyd etmək yerinə düşər ki, Naxçıvan xalçalarının tədqiqi və Naxçıvanda xalça sənətinin inkişafındakı xidmətlərinə görə Vidadi Muradov Naxçıvan Muxtar Respublikasının Əməkdar insənət xadimi fəxri adına layiq görülmüşdür. Həmçinin, fəsildə müəllif Naxçıvan əhalisinin gön-dəri məmulatı istehsalı (dabbaqlıq) və boyaqçılıq sənəti sahələri ilə məşğul olduğunu da qeyd etmişdir. Onun Naxçıvan boyaqçılarının boyaqçılıqda “qırmız” adlanan böcəklərdən və “marena” adlı boyaqotu bitkisindən istifadə etmələri, hətta bu təbii boyaq vasitələrinin xaricə də ixrac olunması haqqında verdiyi məlumatlar böyük maraq doğurur.

Müəllif monoqrafiyanın “Təbii xammal ehtiyatlarının emalı ilə bağlı sənət sahələri” adlanan IV fəslində ərazidə metalişləmə, tikinti sənəti, dulusçuluq, dağ-mədən sənayesi haqqında tədqiqatlar aparmış, metalişləmə sənətinin hələ Eneolit dövründən başlandığını qeyd edərək bu sənətin sonrakı vaxtlarda da inkişaf etdiyini göstərmişdir. Onun fikrincə, qədim və orta əsrlər zamanı Naxçıvanda tikinti sənəti xeyli inkişaf etmiş, xüsusilə orta əsrlər zamanı çoxlu türbələr, məscidlər, körpülər, hamamlar, yaşayış evləri və s. tikilmişdir. Fikrini ərazidə indiyədək qalan faktiki materiallarla əsaslandıran müəllif, həmçinin Naxçıvanda həmin dövrdə fəaliyyət göstərən digər sənət sahələri, o cümlədən dəmirçilik, misgərlik, qalayçılıq, zərgərlik, həkkaklıq, xəttatlıq, memarlıq, nəccarlıq və s. sənət sahələri haqqında məlumatlar vermiş, tədqiqatçıların əsərlərindən əldə etdiyi məlumatlar əsasında bu sənət sahələri ilə məşğul olan bir sıra görkəmli sənətkarların adlarını monoqrafiyaya daxil etmişdir.

Əsərin V fəsli XVIII-XX əsrin əvvəllərində Naxçıvan diyarında ticarətin vəziyyətinə həsr olunmuşdur. Burada Naxçıvan diyarının əlverişli coğrafi mövqedə yerləşməsi səbəbindən Azərbaycanın şimal və cənub vilayətləri ilə yanaşı Çin, Hindistan, İran, Osmanlı Türkiyəsi, Rusiya və Qərbi Avropa ölkələri ilə ticarət əlaqələri olmasını vurğulayan professor Vidadi Muradov Naxçıvan bölgəsində ticarət yollarının vəziyyəti, daxili ticarət, xarici və tranzit ticarət məsələlərindən bəhs etmişdir. Fəsildə Naxçıvan və Ordubad şəhərləri daxili ticarətin əsas mərkəzi kimi xarakterizə edilmiş, xanlıqlar və Rusiya işğalından sonrakı dövrlərdə ticarətdən əldə olunan vergilərin xəzinənin əsas gəlir mənbələrindən olması, toplanılan vergilərin həcmi və s. haqqında məlumat verilmişdir. Apardığı təhlillər nəticəsində müəllif belə bir qənaətə gəlmişdir ki, 1908-ci ildə Uluxanlı-Culfa dəmiryol xəttinin istifadəyə verilməsi Rusiya-İran ticarətində Naxçıvanın mövqelərini xeyli möhkəmləndirsə də, ümumiyyətlə Naxçıvan bölgəsinin xarici ticarət əlaqələrinin həcmi o qədər də çox olmamışdır. Əsərdə 1914-cü ildə başlanan I Dünya müharibəsinin Naxçıvan vasitəsilə aparılan tranzit ticarətin həcminə göstərdiyi mənfi təsir də qeyd olunmuşdur.

Əsərin sоnundа tədqiqаt nəticəsində əldə оlunmuş еlmi qənаət və mülаhizələr müəllif tərəfindən ümumiləşdirilmiş və qeyd edilmişdir ki, sənətkarlığın və ticarətin inkişafı bölgədə iqtisadiyyatın yüksəlişində, daxili və xarici ticarət əlaqələrinin genişlənməsində əhəmiyyətli rol oynamışdır.

Çox zəngin (449 adda) mənbə və ədəbiyyat materialları əsasında qələmə alınan monoqrafiya müəllifin аpаrdığı gərgin və səmərəli tədqiqаtlаrın nəticəsi kimi оrtаyа çıxmış tədqiqаt əsəridir. Qeyd olunanlara əsasən demək olar ki, tarix üzrə fəlsəfə doktoru, professor Vidadi Muradov müraciət etdiyi mövzu ilə əlaqədar mаrаqlı bir əsər hаzırlаmış və onun yаzılmаsındа qаrşıyа qоyulаn məqsədə nаil оlmuşdur. Ümid edirik ki, müəllif bu sahədə apardığı tədqiqatları gələcəkdə daha da genişləndirəcək, əldə etdiyi sanballı və mükəmməl nəticələrlə Azərbaycanşünaslığın tərkib hissəsi olan Naxçıvanşünaslıq elmi xəzinəsinə yeni töhfələr verəcəkdir.

Hacı Fəxrəddin Səfərli,
Əməkdar elm xadimi,
AMEA-nın müxbir üzvü, professor