Kitablar  da  insanlar  kimidir. Bəzisinin  adına baxarkən  əlinə  götürmək, oxumaq  istəmirsən.  Çünki  kitaba  verilmiş ad,  bir növ,  insana verilmiş ad kimidir.  Və  şübhəsiz ki,  əsərin məzmunu haqda ilk  təəssüratı  da   bu  adlar  yaradır.

Elə bir ziyalı  tapılmaz ki, onun sevib  dəfələrlə oxuduğu bir və  ya bir neçə kitab olmasın.   Mən də bir azərbaycanlı kimi öz elimə, ana dilimə, klassik ədəbiyyat və aşıq şeirinə bağlı bir insanam. Xüsusilə də mənsub olduğum nəsil, şəcərə   saza-sözə  bağlı olması ilə seçilir. Və əgər söhbət sazdan,  elə-obaya  bağlılıqdan,  Azərbaycan coğrafiyası və burada yaşayan el aşıq və sənətkarlarından    düşərsə, ilk pillədə bu sahənin ustadı Dədə Ələsgərin adını çəkməsək,  obrazlı desək,  “gözlərimizə  ağ damar”.  Bu heç də Azərbaycan aşıqlıq sənətinin Dədə Ələsgərdən başlaması kimi başa düşülməməlidir. Aşıq Ələsgərə qədər də Aşıq Qurbani,  Aşıq Abbas Tufarqanlı, Miskin Abdal,  Ağ Aşıq (Aşıq Allahverdi),  Aşıq Alı  kimi qüdrətli söz ustadlarımız  yaşayıb yaratmışlar.  Lakin Ələsgər  bu “dağlar  içərisində  ucalmış zirvə”  misallı bir sənətkardır. Yəqin ki,  yuxarıda kitab  adlarından bəhs edərkən,   bunun məqsədli  olduğunu anladınız. Çünki bu yaxınlarda əldə etdiyim :  “Haqq-nahaqq  seçilər Haqq divanında”  adlı kitab  ilk baxışdan öz adı ilə diqqətimi çəkdi.  Böyük Ələsgərin   qoşmasından götürülmüş  bu bir misranın  hansı sirrin açarı rolunu  oynadığı fikri  məni rahat buraxmadı. Və elə bu düşüncələrlə  kitabı vərəqləməyə  başladım.

Açığı,  ilk diqqətçəkən məqam əziz müəllimim akademik Nizami Cəfərovun bu kitabın əvvəlində  “Həqiqətin  ardınca, yaxud  elmi redaktordan”  adlı yazının  müəllifi qismində təqdimatı  oldu. Digər maraqlı yazı hər zaman araşdırmalarını diqqətlə izlədiyim,  heç bir  ad üçün deyil, sadəcə,  elm üçün tədqiqatlar aparan, yeri düşdüyündə mənim də məsləhətlərinə   ehtiyac duyduğum  Əli Şamilin  yazısı oldu. Bu iki elm fədaisinin yazısı kitabda  maraqlı  faktların   olmasından xəbər verirdi.

Hər zamankı  adətimə  uyğun olaraq,  ilk işim kitabı vərəqləyib ümumi mənzərə ilə tanışlıq   oldu. Bir yığın siyahı,  rəqəm,  tarix, hesabat   xarakterli yazı,  xüsusilə də   “miladi” , “hicri”  və   “şəmsi”   təqvimləri  arasında  yaranmış  zaman  fərqlərinin izahı  diqqətimi çəkdi. Və fikrimdən qeyri-ixtiyari  “bu yazıların    Dədə Ələsgərlə  nə əlaqəsi var?”  sualı keçdi.  Bütün bunlardan sonra kitabın müəllifi haqda  məlumata nəzər saldım.

Nazir Surxay oğlu Əhmədli.   1961-ci il, Dərələyəz mahalı , Gabud kəndi  və s.  Təbii ki, tanış imza idi.  “Bəs,  Nazir Əhmədlini Dədə Ələsgərlə nə birləşdirir?”  sualına cavab tapmaq  məqsədilə  kitabı oxumağa  başladım.

Tarixə  nəzər  saldıqda  hətta  orta əsrlərdə  belə müxtəlif  ölkələrdə  əhalinin siyahıyaalınması  prosesinin şahidi oluruq. Müasir hesablama  texnikasının  və  dünya  əhalisinin sayının müəyyənləşdirilməsi probleminin mövcud olmaması bu siyahıların sırf vergi siyasətinə  xidmət etdiyini söyləməyə  əsas  verir.  Bu kitabda  verilən siyahıların da    bu  məqsədə qulluq etdiyi dəqiqdir. Onu da deyim ki, Azərbaycanda  N.Əhmədli  kameral   sənədlər   üzərində tədqiqat  aparan, onları müəyyən ardıcıllıqla oxuculara çatdıran   ilk  şəxsdir.  Müəllifin  yazdığına görə  tədqiqata cəlb olunmuş sənədlər 1828-ci ildə Rusiya ilə İran arasında  bağlanmış  “Türkmənçay”  sülh müqaviləsindən   sonrakı dövrü  əhatə edir. Təbii ki, yeni ələ keçirilmiş torpaqlar, onların sərhədinin  müəyyənləşdirilməsi,  əhalinin sayı və etnik tərkibi, məşğul olduqları sənət növləri, əkin sahələri və başqa bu kimi məsələlər rus imperiyasının rəhbərlərini  çox  maraqlandırırdı. İşğaldan əvvəlki dövrdə bu  torpaqlarda   kimlərin, hansı tərkibdə  yaşadığı, idarəçiliyin aparılması   qaydaları da Rusiya imperiyası üçün maraqlı idi. Elə ona görə də İran dövləti Rusiyanın tələbini nəzərə  alaraq  müqavilənin   III  maddəsində irəli sürülən: “İran şahı hәzrәtlәri öz adından, öz vәrәsәlәri vә varisləri adından Arazın o tayı vә bu tayı üzrә İrәvan  xanlığını vә Naxçıvan xanlığını Rusiya imperiyasının tam mülkiyyәtinә güzәşt edir. Şah hәzrәtlәri güzәşt nәticәsindә hazırkı müqavilәnin imzalanmasından sayılmaqla altı aydan gec olmayaraq, yuxarıda adları çәkilәn hәr iki xanlığın idarә edilmәsinә aid olan bütün arxivlәri və ictimai sәnәdlәri Rusiya rәisliyinә vermәyi vәd edir”  tələbini qəbul edir.  Sonrakı  müddətdə  isə çarizm tərəfindən   yerinə yetirilmiş siyahıyaalma 5 dəfə  və müxtəlif şəxslər tərəfindən həyata  keçirilmişdir.

İlk siyahı 1831-ci   ildə  İ.Şopenin rəhbərliyi ilə aparılmış,  burada  ərazinin  relyefi, təbii su mənbələri: göllər və çaylar, əraziyə daxil olan dağ və zirvələr, meşə zolağı, elatın yayda   köçdüyü  yaylaqlar və sair haqda məlumat vermişdir.

İkinci siyahı 1842-ci il  tarixində tərtib olunmuşdur. Növbəti 1852,  1859, 1873 illərdə tərtib olunmuş siyahılar da  kitabda    öz   əksini  tapmışdır.  Təbii ki, əlində belə maraqlı,  vacib sənəd olan  istənilən şəxs   o dövrdə həmin ərazidə  yaşayan  tanınmış şəxslərin  mənsub olduğu nəsil, tayfa,  kənd  və digər bu kimi   məlumatları araşdırmaq fikrinə düşəcəkdi. Və təəccüblü deyil ki, Nazir Əhmədli də qeyri-ixtiyari olaraq  dədəmiz  Qorquddan  “dədəlik”   missiyasını  miras   olaraq  alan   Dədə Ələsgər, onun  ailə üzvləri, şəyirdlik etdiyi  Aşıq Alı,  bütün Azərbaycanı  təəssüf  və  göz  yaşlarına  boğan   “Ələsgər-Şəhrəbanu”   mövzusunun həqiqətə nə qədər yaxın  olması  haqda  belə   bir  araşdırma  aparmışdır.  Onu da deyim ki,  bu təhqiqatlar  yalnız  Göyçə  mahalında yaşayan aşıq və el şairlərinə  aid deyil. Burada   şəmkirli Aşıq Söyün, Aşıq Məmmədhüseyn  kimi   şəxslərə   aid  dəyərli  məlumatlar  da  yer almışdır.  Müəyyən mətləblərə  aydınlıq  gətirmək,  o dövrdə yaşayıb  yaradan, lakin qismətlərinə   uzun müddət   “gizli qalmaq”  payı  düşən bir neçə   el  şairi də ilk dəfə  olaraq bu kitabda  ictimaiyyətə   təqdim edilmişdir.

Doğrudur, elə inkişaf və  yeniliklər var ki, onların qəbulu  və  dərk  olunması  cəmiyyət üçün çətinlik yaradır.  Xüsusilə də bu məlumatlar  xalqın  sevgisini  qazanmış,  yaradıcılığı  xalqın hər bir  fərdinin yaddaşına həkk olunmuş insana  aiddirsə, vəziyyət daha mürəkkəb xarakter alır. Təbii ki, bu kitabda  təqdim olunan bəzi məlumatların qəbul edilməsi  də zaman tələb edir.

Şübhəsiz ki,  N.Əhmədli  XIX  əsrin üç  nəhəng   sənətkarını: Ağ Aşıq, Aşıq Alı  və  Aşıq Ələsgəri    siyahılarda axtarır.  Maraqlı nəticələrlə   qarşılaşan  müəllif   aşkar  etdiyi  müəyyən məqamları oxucularla  paylaşmaq qərarına  gəlir.  Çox maraqlıdır ki, müəllif   ilk  axtarışlarında  pərişanlıq yaşayır.  Çünki   1831-ci il siyahısında böyük ümidlərlə  axtardığı  Ağkilsə  kəndi  və orada yaşamalı olan 10 yaşlı  Ələsgəri  tapa  bilmir.   Və  hər şey də bundan sonra başlayır.   Ardıcıl olaraq  aparılan  axtarışlar  bir  neçə  istiqamətdə   davam etdirilir: “Əgər  Ələsgər  bu siyahılarda yoxdursa,  Ağkilsə  kəndi  rəsmi dövlət  sənədlərində  hələ məskunlaşmamış kəndlər sırasında göstərilirsə,  aşığın   valideynləri, ustadı  hardadır?  Hələ sağlığında   şeirləri  dillər əzbəri olan,   dastanlaşmış bir sənətkarı harada axtarmalı?   Dədə  Ələsgərin öz  ustadı  Aşıq Alı  ilə   deyişməsi  və  onu  “bağlaması”  həqiqətdirmi? Əgər bu doğrudursa, hadisə  neçənci  ildə  baş  vermişdir?   Bəs geniş bilik və istedada malik olan Aşıq Alının ustadı  Ağ Aşıq  haradan   və  nə zaman gəlmişdir?”  Bu  suallarla axtarışa çıxır Nazir müəllim. 

Müəllif   kitabı  yazma  məramını belə açıqlayır:  “Biz həmin kameral təsvir sənədlərindən istifadə etməklə  o qədər də uzaq olmayan  tariximizi, əhalinin etnik tərkibini, yerdəyişmə dinamikasını,  işğaldan sonra   İrandan və Türkiyədən  Qafqaza, xüsusilə Qarabağa, Naxçıvan və İrəvan  xanlıqlarına köçürülən ermənilərin miqdarını və  etnik tərkibini  onların xeyrinə  necə dəyişdirilməsinin də  şahidi oluruq”.   Təbii ki,  müəllif   bu sətirləri  yazarkən  tarixə rus-türk müharibəsi adı ilə  daxil  olmuş   silsilə savaşları   və  XIX əsrin əvvəllərindən başlayaraq  öncə  1813-cü il “Gülüstan”, sonra  isə  1828-ci ildə  “Türkmənçay”  sülh müqavilələri ilə  nəticələnmiş  İran-Rusiya  müharibələrini   nəzərdə  tutmuşdur.   Tərcüməsi “qarşılıqlı  hərb”  mənası  verən  müharibələrdə  məntiqi olaraq qalib və məğlub  tərəflər olur.  Həmişə qalib tərəf  öz  gücünə arxalanaraq  iradəsini  məğlub tərəfə  qəbul etdirir ki, 1828-ci il müqaviləsi də buna əsaslanır.   Azərbaycanın tarixi torpaqlarının bölünməsi ilə nəticələnən   müqavilənin  XIV maddәsində    yazılmışdır:  “Ümumiyyәtlә, hәr iki dövlәtin sakinlərinә gәldikdә isә, razılığa gәlәn yüksәk tәrәflәr qәrara alır ki, hәr iki tәrәfin bir dövlәtdәn o birinә  keçmiş vә ya bundan sonra keçәcәk tәbәәlәri onların keçdiyi hökumətin icazә verdiyi hәr yerdә yurd sala vә yaşaya bilәr. (Türkmәnçay müqavilәsi  10 fevral 1828/1243) (عهدنامه تركمنچاى, Туркменчайский Договор)  İnanırıq  ki,  kitabda  “boşaldılmış və məskunlaşmamış kəndlər”  ifadəsinin mənası  bu maddədə   tam aydın verilmişdir.

Bu nümunə  və  izahdan  da  görünür ki, tədqiqatın başlanması, bilavasitə, Aşıq Ələsgər və onun bioqrafiyası  ilə  bağlı deyil. Və sonradan meydana çıxan yeniliklər   əldə olan sənədlərin həqiqətə nə dərəcədə uyğun olması, orada yaşayan türk-müsəlman ailələrinin hansı ardıcıllıq və əsaslara  uyğun sıralanması   baxımından araşdırılarkən meydana çıxmışdır. 

Əldə edilmiş sənədlərdən  göründüyü,  eləcə də  N. Əhmədlinin  qeyd etdiyi kimi bəzi şəxslərin  təvəllüd tarixi  sonrakı  mənbələrdə, sadəcə,  xalq etimologiyası əsasında müəyyənləşdirilmiş,  əbcəd hesablaması  deyilən hesablama qeyri-dəqiq   aparılmışdır. Buradaca demək istərdim ki,   bu  proses həm Ağ Aşığın, həm Aşıq Alının, həm də Dədə Ələsgərin doğum tarixlərində  təhriflərə yol  açmışdır.   Ancaq bu tarixlərin hər hansı bir formada, bilərəkdən və ya bilməyərəkdən,   səhv yazılması bu sənətkarların nə  həyatına,  nə də  yaradıcılığına  zərrə qədər kölgə salmır və sala da bilməz. Çünki   dahilik tarixlə deyil, sənətkarlıqla əldə olunan bir ucalıqdır. Bu məqamların aydınlaşdırılması və haqqın üzə çıxarılması üçün gərgin çalışan müəllif ən sonda  həqiqətin  qələbə  çalmasını istəyir.

Öncədən demək lazımdır ki,  “Kameral təsvir”  sənədlərinin  tədqiqi müxtəlif elm sahələri üçün yeni    üfüqlər açır. Elə bu baxımdan da   kitabın bir sıra üstünlüklərindən bəhs etmək istərdik.

 Kitabın bir üstün cəhəti kimi deyə bilərik ki,  burada  əhalinin etnik tərkibi,  məskunlaşmış və boş qalan kəndlər,  əhalinin yerdəyişmə mexanizmi, hansı toplumun haradan və haraya, nə zaman  köç etməsi məsələləri də  göstərilmişdir.  Çar Rusiyası da  vergi mükəlləfiyyətinin toplanması məsələsində ancaq kişi cinsinə mənsub olan insanların   qeydə alınması prinsipini əsas götürürdü. Və təəccüblü  deyil ki,  sənədlərdə  yeganə bir qadının Kərbəlayi Qurbanın həyat yoldaşı Yetərin adına rast gəlirik. Digər  maddələrdə yer alan ailələrdə isə yalnz kişi üzvlərin adı  verilmiş, qadınlardan isə   “ailədə 4  qadın var”  formasında  bəhs olunmuşdur.

Daha bir maraq doğuran cəhət  siyahıda  olan  ailələrin maddi durumu  haqda geniş məlumatın verilməsidir. İnsan resurslarından bəhs edərkən onların yaşadıqları cəmiyyətdəki rolu da nəzərə  alınmışdır.  Bəzi adların qarşısında  “molla”,  “aşıq”, “şair”  kimi  ifadələrə rast  gəlirik.  Siyahılarda  əhalinin maddi vəziyyəti də  aydın şəkildə  əks  edilmişdir. Əkin sahələri  o zamankı   qaydalara uyğun olaraq “xalvar”  ölçü vahidi, iri və xırda buynuzlu mal-qara isə “baş”   numerativ sözü ilə ifadə olunmuşdur.  Onu da demək istərdik ki, İ.Şopenin  tərtib etdiyi kameral təsvir siyahıları digərlərinə nisbətən,  daha  demokratik olmaları ilə seçilir. Belə ki, kəndlər  və oranın əhalisini xarakterizə  edən   İ. Şopen  öncə orada yaşayan əhalinin etnik tərkibi,   yerləşdikləri kəndin həmsərhəd olduğu  ərazi, camaatın ümumi məşğuliyyəti  və  onların çox hissəsinin   maddi durumu haqda məlumat vermişdir.  Şübhəsiz ki, sonrakı dövrlərdə-1842,1852, 1859, 1873-cü illərdə  tərtib olunmuş sənədlər  1831-ci il təsvirləri əsasında aparılmış, o zaman Novobəyazid qəzasının Göyçə  mahalında baş vermiş daxili və xarici köç, yerdəyişmə prosesləri məhz birinci siyahıya  nəzərən icra  olunmuşdur.

Diqqəti cəlb edən,  mən deyərdim ki, bəlkə də ən maraqlı məlumat  Göyçə mahalı, onun  şimal-şərq və cənub-qərb istiqamətlərdən əhatə olunduğu dağlar, əsrarəngiz təbiəti,  neçə əsr əvvəl “Kitabi-Dədə Qorqud”  dastanının bir neçə yerində adı keçən Göyçə  gölünün   tarixi, “Göyçə”  vahidinin etimologiyası haqda məlumatlardır.

Əsərin yeniliklərindən biri də yaşadıqları mahalda böyük nüfuza sahib olub,  şeirləri dillərdə dolaşan daha üç söz azmanının: Aşıq  Qara, Aşıq Rüstəm və Şair Mustafanın  oxuculara   təqdim edilməsidir.

Təbii ki, yuxarıda  bəhs etdiyimiz    və  bəhs etməyib, bu missiyanı oxucuların mühakiməsinə buraxdığımız digər  məqamlara  “Haqq-nahaqq  seçilər  Haqq  divanında”  kitabında aydınlıq gətirə bilərsiniz.

Şübhə etmirik ki, Nazir Əhmədli gələcəkdə də bu işi davam etdirəcək.  Təkcə  Dərələyəz  və Göyçə mahallarının  Kameral təsvirlərini  verməklə kifayətlənməyərək,  indi düşmən əlində inləyən  digər  mahallarımız  və orada yaşamış ulularımız haqda dəyərli məlumatların   üzə çıxarılmasına  vəsilə  olacaq.

Nailə Mirzəyeva,
filologiya üzrə
fəlsəfə doktoru