Kinorejissor Hüseyn Seyidzadə   bütün yaradıcılıq fəaliyyətini Azərbaycanda  kino sənətinin inkişafına həsr etmişdi. Bu  gün kino salnaməmizdə  onun  böyük sənətkarlıqla  yaratdığı qiymətli filmlər var. Bu filmlərdə  xalqımızın milli ruhu, adət-ənənələri yaşayır. “O olmasın, bu olsun”, “Dəli Kür” kimi  filmləri bizlərə o bəxş edib.

Hüseyn Seyidzadənin  həyat yolu İrəvandan başlayıb. 1910-cu il oktyabrın 10-da  bu şəhərdə doğulub. Atası  sadə ticarətçi  Mirəli bəy   şəhərin tanınan adamlarından idi. Anası Ruqiyyə  xanım isə evdar qadın olmuşdur. 1918-ci ildə 8 yaşlı Hüseynin ailəsi doğma yurdu tərk edərək, əvvəl Tiflisə , sonra isə Bakıya  köçməli olur. Bakıya köçəndə Hüseyn artıq üçüncü sinifdə oxuyurdu.  Hüseyn Seyidzadənin uşaqlıq illəri haqqında  onun bacısı, mərhum Zəhra Seyidzadənin  danışdığı xatirələrə diqqət yönəltmək istərdim: “Hüseyn tez-tez dərsi buraxırdı, kinoya qaçırdı, pulu olmayanda, seansdan sonra stullar arasında gizlənib, o biri seansa da baxırdı. O, elə uşaqlıqdan kinoya bağlanmışdı. Tale də onu kinoya gətirdi. Hətta anam Ruqiyyə ilə məni də kinofabrikə aparıb,”Əlsizlər"  filminə çəkdirmişdi".

Hüseyn Seyidzadə bir müddət Bakıda Lenin adına trikotaj fabrikində fəhlə işləyib.1928 -ci ildə Bakı İşçi Teatrında kütləvi səhnələrdə çıxış edib. 1929 -cu ildən isə burada aktyor kimi fəaliyyətə başlayıb. Elə həmin il teatr tərəfindən onu Leninqrada  ( indiki Sankt-Peterburqda)  təhsilini davam etdirməyə göndərirlər. Orada Dövlət Fəhlə Gənclər Teatrında təcrübə keçib  1930-cu ildə Bakıya, kinostudiyaya qayıdır. Həmin il o, “İlk komsomol buruğu” bədii filmində neftçi rolunda çəkilib. Bununla da ecazkar kino sənətindən ömrünün sonuna qədər ayrıla bilməyib.

Əvvəlcə  Bakı kinostudiyasında rejissor köməkçisi işləyib. Sonra Moskvada  Ümumittifaq Dövlət Kinematoqrafiya İnstitutunda təhsil alıb. L.Kulişov və S. Eyzenşteynin rejissorluq emalatxanasında, “Lenfilm” , “Mosfilm” , Maksim Qorki adına kinostudiyalarda təcrübə keçib, bu studiyalarda istehsal olunan filmlərdə rejissor assistenti, ikinci rejissor işləyib. Sovet kinosunun adlı-sanlı ustaları Petrovun, Aleksandrovun, Yudkeviçin rəhbərliyi altında çalışıb. 1936-cı ildə institutu qurtarıb Bakıya qayıdan gənc mütəxəssis kinostudiyada “Bakılılar”  bədii filmlərində dublyaj rejissoru, rejissor assistenti işləyib.

1939-cu ildə  o, Niyazi Bədəlovla  “Ayna”  filmini çəkməyə  başlayıb, amma məlum olmayan səbəblərdən film  yarımçıq dayandırılıb. Bundan sonra yarımçıq qalan “Ayna”nın materiallarından istifadə edərək müharibə mövzusunda yeni bir film çəkiblər. İmran Qasımovun ssenarisi əsasında 1943 -cü ildə hazır olan film bu dəfə “Sovqat” adlandırılıb.

1953-cü ildə kinostudiyada “Doğma xalqıma” bədii-sənədli filminin istehsalı başlayıb. Filmin quruluşu rejissor Yan Fridə tapşırılıb. Görkəmli rus kinorejissoru M. Rommun xahişindən sonra isə Hüseyn Seyidzadəyə Yan Fridlə birgə bu filmi çəkməyə icazə verilib. Beləliklə, 1954-cü ildə Azərbaycanda ilk rəngli bədii-sənədli film müvəffəqiyyətlə çəkilib ekranlara buraxılıb. Məhz bundan sonra Hüseyn Seyidzadəyə müstəqil olaraq tammetrajlı bədii film  çəkmək həvalə olunub.

1956-cı  ildə  ekranlaşdırdığı “O olmasın, bu olsun”  filmi Hüseyn Seyidzadə yaradıcılığının şah əsərdir. Film ekranlara çıxarılanda ona qarşı müəyyən tənqidi münasibətlər olsa da, onun müvəffəqiyyətinə kölgə sala bilmədi. Məsələn, bazarda qoçuların davası, Rüstəm bəyin evindəki qalmaqal, hamam səhnəsi və s. Əsassız olaraq nöqsan kimi göstərilirdi. Amma buna baxmayaraq,  film  bütün  dünyanı dolaşdı  və rejissora böyük  şöhrət  gətirdi.

“Koroğlu”  ilə   o, bədii kinomuzda ilk genişekranlı film yaratdı. Film  Moskvada   ciddi dəyişiklərə  məruz qalsa da,  ekranlara  yol tapa bildi.

Hüseyn Seyidzadənin yaradıcılıq həyatında ciddi münaqişələr də olub.  Məsələn, onlardan biri “Var olun, qızlar” filminin ssenarisi ilə bağlı idi. Novruz Gəncəli bu filmin ssenarisinin ona məxsus olduğunu  bildirirdi. Əslində isə,  ssenarini  Alla Axundova ilə Hüseyn  Seyidzadə yazmışdı.  Uzun məhkəmə  çəkişmələrindən  sonra   A. Axundova  və  H. Seyidzadənin müəllifliyi  təsdiq olundu. Ancaq   filmin  rejissor işi  H. Seyidzadəyə deyil, Eldar Quliyevə  həvalə olundu.   Müstəqil rejissor kimi sonrakı illərdə də o, öz mübarizəsini davam etdirdi.

“Yenilməz batalyon” filmini çəkdi. Bu  film  tarixi hadisələr əsasında   çəkilmişdi  və  dövrün hadisələrini  real  formada əks etdirirdi. Elə  milli kinomuzun  qiymətli nümunələrindən olan “Dəli Kür” də  İsmayıl Şıxlının  tarixi hadisələrə  söykənən eyniadlı  romanının  ekran variantı idi. Bu film də onun mübarizələrlə zəngin  yaradıcılığının  qiymətli  nümunəsi idi. 1970 -ci ildə film ekranlara çıxarıldı. Film Moskvada senzuranın qəzəbinə tuş oldu. Filmdən bir çox epizodlar  çıxarıldı.  Doğrudur, həmin  epizodlardan  bəziləri  xalq yazıçısı İsa Hüseynovun   səyi  nəticəsində  bərpa edildi. Amma  Ümumittifaq ekranlarında   film   həmin  epizodlarsız nümayiş olundu.

Bu filmdən düz 9 il sonra  ona yeni film  çəkmək qismət oldu.1978-ci ildə o, sonuncu filmi “Qaynana”nı   çəkdi. Həm ilk, həm də son bədii tammetrajlı filmi ilə Hüseyn Seyidzadə adını Azərbaycanın kino tarixinə həkk edib. Qarşısına çıxan, maneələrə, haqsızlıqlara rəğmən. Bu 9 il ərzində Hüseyn Seyidzadə bir neçə dəfə böyük haqsızlığa düçar olur. Xüsusən də “Qatır Məmməd”  filmi ilə bağlı yaranan problem ona mənən böyük zərbə vurur. İlkin variantda “Gəncəbasarlı qisasçı”  adlanan bu film studiyanın 25 oktyabr 1970 -ci il tarixli əmri ilə Hüseyn Seyidzadəyə verilir. Filmi çəkilməyə başlayanda H.Seyidzadə açıq demişdi ki, bizim ssenarini niyə ruslar yazmalıdır. Çünki 1970-ci ildə rejissorluğu H.Seyidzadəyə verilən bu filmin ssenarisi moskvalı kinodramaturqlar Mixail Maklyarski və Kirill Rapoporta həvalə olunmuşdu.

Hüseyn Seyidzadə ssenariyə öz əlavələrini etməklə çəkilişi başa çatdırır. Hətta film barədə o dövrün mətbuatında da məlumatlar yer alıb. Lakin kimlərinsə  oyunu nəticəsində film 1974-cü ildə Hüseyn Seyidzadədən alınır. Səbəb kimi “ssenari üzərində öz bildiyi əməlləri həyata keçirib, filmi istədiyi kimi lentə alması, 1973 -cü il dövlət planını pozub, filmi vaxtında təhvil verilməsi” göstərilir. Beləcə, 4 illik əziyyətdən sonra filmi yenidən çəkmək üçün başqa  rejissora verirlər.

Bu, Hüseyn Seyidzadənin kino taleyində aldığı ən böyük zərbə idi. Növbəti zərbə “Dərviş Parisi partladır” filmilə bağlıdır. Bu kinolent də bizə məlum olmayan səbəblərdən Hüseyn Seyidzadənin əlindən alınıb, başqa rejissora verilib. Beləcə,  Hüseyn Seyidzadənin mübarizələrlə  dolu  həyatı  1979-cu ildə sona yetdi.

Amansız ölüm onun  çox arzularını yarımçıq  qoydu. Hüsen Seyidzadə  xan qızı Natəvan  haqqında film çəkmək istəyirdi. Özü deyirdi ki, insan dünyaya ona görə gəlir ki, yaşasın, çalışsın, nəyinsə naminə mübarizə aparsın. Xoşbəxt olsun. Amma mən anadan olandan taleyimlə əlbəyaxayam.

O, həqiqətən də, bütün qəlbi ilə sənətinə, xalqına bağlı idi. Belə olmasaydı, Rac Kapurun  dəvətini qəbul edib Hindistana  gedər, vəd edildiyi kimi, filmləri dünyaya çıxarılardı. O, bu təklifi qəbul etmir. Doğma Vətənini, Azərbaycanını başqa ölkəyə dəyişmir. Burada qarşılaşdığı haqsızlıqlara, ədalətsizliklərə, maneələrə, ağrılara baxmayaraq,  millətinə, xalqına, vətəninə bağlı bir sənətkar kimi yaşadı və həyatını bu cür başa vurdu.

M. MÜKƏRRƏMOĞLU,
“Xalq qəzeti”