Ənənəvi Bakı Beynəlxalq Humanitar Forumu artıq dünyada xüsusi nüfuz qazanıb.   Hər il payızda dünyanın ən məşhur alimləri, siyasi xadimləri, ideoloqları, Nobel mükafatı laureatları multikulturalizmin ən aktual problemlərini, onun fəlsəfi, hüquqi və kulturoloji aspektlərini müzakirə etmək üçün Bakıya yığışırlar.  Artıq ilk forumdan sonra Bakı “multikulturalizm üzrə beynəlxalq diskussiya mərkəzi” adlandırılmağa başlandı. Bəzi məşhur mütəxəsslər dünyanın ən nüfuzlu  jurnallarında forumun yeniliyı və mötəbərliyi,  Azərbaycan Respublikasının Prezidenti İlham Əliyevin Müasirləşdirmə Proqramının multimədəni komponenti, Heydər Əliyev Fondunun prezidenti, çox hörmətli Mehriban xanım Əliyevanın dünyanı humanistləşdirməyə qadir ideyası  – “Qlobal etika” barəsində yazılar dərc edirlər. Bu gün artıq aydındır ki, qlobal humanitar fenomen kimi Bakı Forumu nəinki baş tutub,  həm də multikulturalizm fəlsəfəsinin inkişafına öz müstəsna  töhfələrini verir.

Multikulturalizm

fəlsəfi  problemdir

 Buna görə də multikulturalizm mövzusu mütəxəssislər üçün, xüsusilə beynəlxalq münasibətlər, demokratiya, millət, vətəndaş cəmiyyəti və dövlətlərin  inkişafı  problemlərinin tədqiqatçıları üçün mühüm əhəmiyyət  kəsb edir. Bu gün  hamı belə bir yekdil fikirdədir ki, multikulturalizm mövzusu mütləq tədqiq edilməli  və bu sahədə müəyyən bir siyasət və ideologiya olmalıdır. Bununla belə, biz başa düşürük ki, multikulturalizmin fəlsəfi problem olması, onun fəlsəfi  təhlilinin isə müvafiq rasional, məntiqəuyğun və humanist  ideologem  və siyasətin yaranmasına  kömək etməsi təəccüb  doğurmamalıdır. Prinsip etibarilə, multikulturalizm–  həm  öz mədəniyyətinin başqa (heterogen) əsaslarına, həm də ümumiyyətlə, digər mədəniyyətlərə, münasibət deməkdir. Göründüyü kimi, multikulturalizm hər  bir mədəniyyətin əsaslarının mütəəddidliyinin (çoxluq və müxtəlifliyinin) etirafını nəzərdə tutur və qarşılıqlı mədəni təsir və dialoqun onun üçün əhəmiyyətə malik olduğunu etiraf edir.

Multikulturalizmin  bir problem kimi fəlsəfi   dərkinin yeniliyi, əvvəla,   onunla bağlıdır ki, xarici aləmlə  qarşılıqlı  informasiya və  digər təsir formaları ilə getdikcə artan qarşılıqlı mübadilə zamanı istifadə olunan anlayışların məzmun və məntiqinin meydana çıxarılmasını tələb edir. İkincisi, hər bir ideologem yalnız  məntiqi əyarlanmış və müasirliyə  adekvat konseptual aparat vasitəsilə  keçmiş,  indiki  və gələcək zaman arasında,  zahiri və batini, universal, lokal (yerli) və fərdi olan arasında,  məqsəd və vasitələr və s. arasında  qarşılıqlı təsir kimi  ifadə və izah edilə bilər.

Həm də ki, fəlsəfə bu funksiyaları   yerinə yetirməsə, bütün qalan elmlər bu və ya digər  məsələləri lazım olduğu kimi düzgün təhlil edə bilməyəcək. Müasir fəlsəfədə etnos və millətlərin təşəkkülü  məsələsinə, prinsip etibarilə iki əsas yanaşma formalaşmışdır:  primordialist (L.Qumilyov, latınca  “primordial” – əzəli, ilk, birinci deməkdir) və modernist (Y. Habermas və ya E.Smit). Beləliklə, multikulturalizmə münasibət  bir çox cəhətdən  bu yanaşmalardan hansının seçildiyindən  asılıdır. Və əslinə baxanda, fikrimizcə, o, iki  cür başa düşülə bilər. Bu yanaşmalardan birini  şərti  olaraq etnoyanaşma və ya primordialist yanaşma  (burada etnos ümumi mənşəyi,  qohumluğu, qan qohumluğu  olan nəsillərdən ibarət birliyin, cəmiyyətin inkişafının  təbii nəticəsi kimi dərk edilir)  adlandıraq, digərini isə– vətəndaş-milli. Sonuncu millətin dəyişdiyini – yaradıldığını, layihələndirildiyini, qarışıq şəraitdən,  elitaların seçimindən  və s. asılı olaraq dəyişdiyini nəzərdə tutur.  Həmçinin qeyd edək ki, postsovet  məkanında, daha konkret, desək, buradakı  ictimai şüurda  primordialist yanaşma  hələ də üstünlük təşkil etməkdədir  və bu yanaşmada etnos  və millət anlayışları eyniləşdirilir. Bundan başqa, o məntiqdən çıxış edilir ki, hər bir millətdə  əsas etnos  və öz mədəniyyətlərinə malik kiçik (digər) etnik qruplar vardır. Buna görə də çox vaxt etnomədəniyyət anlayışından istifadə olunur. Multikulturalizm burada özünü kiçik etnosların öz  mədəniyyətlərini  (din  və dillərini), mənafeyini qorumaq  hüququna malik olmasında göstərir.

Modernist yanaşma və onun çərçivəsində bir sıra layihələr  onu nəzərdə tutur ki, millət  etnosdan  fərqlənir,  fərdin mənşəyindən asılı olmayaraq, onun vətəndaşlığı ilə  müəyyən edilir.  Və əgər primordialistlərdə  etnos (millət) ümumi keçmişə (tarixə) malik birlikdirsə, modernistlərdə  millət üzvləri ümumi  taleyi, gələcəyi ilə bağlanmış cəmiyyətdir.  Y.Habermas əsassız olmayaraq  qeyd edirdi  ki, millətin  Avropa  konsepsiyası Avropa siyasi modernləşməsinin  ideal  və dəyərləri ilə, demokratiyanın və milli   dövlət və vətəndaş cəmiyyətlərinin inkişafının bərqərar olması ilə  bağlıdır. Belə bir dövlət vətəndaşların müəyyən bir mədəni eyniliyinə  (homogenliyinə) əsaslanır. O, həmçinin bu münasibətlə vurğulayırdı ki, mədəni  eynilik  inkişafın bu mərhələsində, “... vətəndaşlığın eroziyasını ...” sürətləndirir. Burada multikulturalizm və onun siyasəti  özünü  “müvəqqəti qeyri-vətəndaşların və ya yeni vətəndaşların”  mədəni transformasiyasında, o cümlədən vətəndaş olmaq üçün müəyyən şans  qazanmasında göstərir.

Üçüncü dünya ölkələrindən olan qaçqınların böyük axını Avropa üçün, məsələn, Habermasın qabaqcadan gördüyü ziddiyyətləri – bu və ya digər Avropa dövlətinin  vətəndaşı olmaq istəyi ilə yanaşı, homogen (eyni mənşəli)  olmamaq arzusunu - yaratdı.  Etiraf etməliyik ki, burada postsovet məkanında  inkişaf edən diasporal proseslərlə müəyyən oxşarlıq (və fərqlər) vardır. Fikrimizcə, çox vaxt fərdin poliidentikliyi ilə yanaşı, burada vətəndaşlıq da formalaşır. Hərçənd, aydındır ki, postsovet məkanı üçün “vətəndaşlıq eroziyası”  məfhumunu  tətbiq etmək çətin ki, münasib ola.

Getdikcə artan ideya, informasiya, insan və s. mübadiləsi ona gətirib çıxarır ki, sabitlik və inkişaf üçün həm bu, həm də o biri multikulturalizm kifayət etmir. Buna görə də bütün cəmiyyətlər üçün onun ideologeminin  olması    vacibdir. Onu da vurğulayaq  ki,   yadın düşmən kimi obrazının mütləqləşdirilməsinə   əsaslanmış  ideologiyalar  artıq  konstruktiv olmur. Əlbəttə ki, qloballaşma dövrünə daxil olarkən  digər, yad cəmiyyətdə  etnos, millət, onların inkişafı, miqrasiya perspektivləri və bir çox  başqa şeylərin necə başa düşüldüyünü bilmək lazımdır. Lakin, eyni zamanda, öz cəmiyyətimizin timsalında da bunlara hali olmaq, eyni zamanda müsbət qarşılıqlı əlaqələrin perspektivlərini də görmək gərəkdir. Yeri gəlmişkən, demək olar ki, bu gün hamı mütəəddidlik (çoxluq və müxtəliflik)  anlayışını (ingiltərəli, hindli, pakistanlı və ya rusiyalı azərbaycanlı,  azərbaycanlı rus və s.)  adekvat başa düşməyə başlayıb. Təəssüf ki, bilik heç də həmişə müvafiq fəaliyyətə səbəb olmur. Onu da etiraf edək ki, bilik  çox vaxt müəyyən siyasi qüvvələrin siyasi-iqtisadi maraqları ilə uzlaşmır və qarşılıqlı mədəni əlaqələrdə ziddiyyətləri  aradan qaldırmır.

Multikulturalizm ideologemi haqqında

 Təcrübə göstərir ki, hər bir demokratik cəmiyyət də  öz mədəniyyətinin multimədəni əsaslarını qəbul  etməməsi  mümkündür, lakin bunun ictimai şüurda üstünlük təşkil etməsi yaxşı hal deyil. Hərçənd, mədəniyyətin  multimədəniliyi də milli tərəqqiyə  mane olmamalı, əksinə, ona  kömək etməlidir. Əgər keçmişdə bu və ya digər cəmiyyətin nisbi  qapalılığı şəraitində,   assimilyasiya və assimilyatorluq siyasəti məsələləri  sabitlik və inkişaf üçün yetərli sanıldığı  zaman, bu məsələyə etina etməmək olardısa, indi  bunun üçün, əlbəttə, başqalarına onların ovqat, arzu və seçimini müəyyən dərəcədə  nəzərə alan  münasibətin  yaxşı düşünülmüş  ideologemi tələb olunur. Bu ideologemdə yalnız  milli dəyərlərə, milli mənafeyə  deyil, həm də digər mədəniyyətlərlə açıqlıq, qarşılıqlı təsir,  əlaqələr  və dialoqa müvafiq olan ölçü tapmaq lazımdır.

Bu kontekstdə vurğulamaq lazımdır ki, Azərbaycanda tarixən və bu gün də ənənəvi olaraq milli mədəniyyətin sabitliyi və multimədəni  əsaslarının qəbul edilməsi  yüksək  qiymətləndirilir. Lakin, bununla belə aydındır ki, bütün bu problemlərə nəzarət etmək, onları  araşdırmaq lazımdır, çünki cəmiyyətin şüurunda multikulturalizmə həm primordialist, həm də modernist yanaşma mövcuddur  və  ümumiyyətlə,  o, bir sıra mədəni xüsusiyyətlərinə görə   qeyri-homogendir. 

 O da  aydındır ki, müasir şəraitdə   bütün cəmiyyətlər müxtəlif dərəcədə qeyri-homogen olur. Fəqət  bizim geosiyasi məkanda  bundan istifadə edə bilərlər. Belə ki, artıq keçən əsrin 80-ci illərinin sonları  və 90-cı illərin əvvəllərində Azərbaycan onun daxili milli  qeyri-homogen komponentindən  qonşularının ona ərazi iddiaları, separatizm və hətta təcavüz (məsələn, Ermənistanın Azərbaycana təcavüzü və.s ) təhlükəsi ilə  qarşılaşdı.

Multikulturalizm problemlərinin araşdırılmasına bilavasitə stimulu respublika Prezidenti İlham Əliyevin  demokratik ölkənin sosial-mədəni modernləşdirilməsi,  demokratik  milli  dövlətin qurulmasına yönəlmiş və  ölkənin yalnız iqtisadi, siyasi-hüquqi və texnoloji yenilənməsini deyil, həm də millətin mədəniyyətinin daha da təkmilləşdirilməsini, cəmiyyətin etnomədəni özünəxas xüsusiyyətlərini diqqətə almaqla mədəniyyətdə  vətəndaşlığa səmtləşməni  nəzərdə tutan siyasəti  yaradır. Ölkənin bu cür müasirləşdirilməsi elmə, o cümlədən sosial elmə, fəlsəfəyə və s. münasibətin  dəyişdirilməsi zərurətinə  əsaslanır.

Əlbəttə, həmin problemlərin öyrənilməsinə, onların əhəmiyyətinin dərk olunmasına verilən təkan “multimədəni dünya” məfhumunu ehtiva edən  milli inkişaf ideologiyasına münasibətin dəyişməsini nəzərdə tutur. Bu məsələ görkəmli Azərbaycan filosofu, akademik Ramiz Mehdiyevin əsərlərində müfəssəl surətdə tədqiq edilib. Onun (ideologiyanın) tarixi, iqtisadi, siyasi, mədəni-sosioloji və hətta sivilizasiya  kontekstləri vardır. Lakin onu da nəzərə almaq lazımdır ki, o, həm birləşdirə, həm ayıra, həm cəmiyyət və dövlətin tərəqqisinə kömək edə, həm  də onları zəiflədə bilər.

Yəni özünün və “başqalarının” köklərinə, mənşəyinə, mənafeyinə münasibətdə ölçü məsələsi milli inkişaf ideologiyasında onun uğurlu olması üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Əlbəttə, bu uğur, öz növbəsində, əsasən, həm də həmin ideologiyanın ölkə daxilində və onun hüdudlarından kənarda necə yayılması, iqtisadiyyatda, siyasətdə və s. baş verən proseslərlə necə əlaqələndirilməsi, uyğunlaşdırılması ilə bağlıdır.

Eyni  zamanda, qeyd edək ki, multikulturalizm elementləri hər bir mədəniyyətdə vardır, amma onlara göstərilən münasibət müxtəlifdir. Yəni müxtəlif inkişaf mərhələlərində cəmiyyətlər multikulturalizm ideologemini dəyişdirə bilər və dəyişdirməlidir. Mürəkkəb mühakimələr yürütmədən təkcə sovet beynəlmiləlçiliyi dövrünü yada salmaq kifayətdir. Və yaxud, yenə də təfsilatına  varmadan, Sovet İttifaqı dağılandan dərhal sonra bəzi Qərb ölkələrində multikulturalizmin lehinə  və  milli  mədəniyyət  ideologiyasına qarşı (tarix və ideologiyanın sonu) necə çıxış edildiyini, amma sonradan multikulturalizm siyasətinin iflasa  uğradığının  “elan olunduğunu” xatırlatmaq olar. Yeri gəlmişkən, multikulturalizm və ideologiyanın bir-birinə qarşı qoyulmasının  özü müasir dövrdə fəlsəfi tənqidə layiq deyil.

Burada nəzərə almaq lazımdır ki, qloballaşan dünyada hər bir milli (konkret) mədəniyyətin multimədəniliyi müəyyən mənada qaçılmazdır. Qlobal dünyanın  özü müxtəlifliyin vəhdətidir, hərçənd onda bir-birinə zidd intensiya,  təmayül  və s. də az deyil. Bu və ya digər siyasət iflasa uğraya, səhv yanaşma seçilə, açıqlıq və milli inkişaf arasında ölçü pozula bilər. Buna görə də multikulturalizm ideologeminin fəlsəfi təhlil baxımından müzakirə edilməsi zərurəti  yaranır. Bu  problemlərin fəlsəfi dərkinin vacibliyi hər bir çağdaş dövlət və vətəndaş cəmiyyəti üçün multikulturalizm siyasəti və  ideologiyasının    mövcud olması  tələbini  ləğv etmir, əksinə, onu şərtləndirir.  Lakin sonradan  ənənə, vətəndaşların savadlılığı, iqtisadi imkanlar, əhatə  və  s. amillərdən asılı olaraq onların  üzərinə müxtəlif vəzifələr düşür və  təbii ki, bu fərqləri nəzərə almaq lazımdır.

Multikulturalizm ideologemi uğurlu olmaq üçün dövlət, ərazi, dövlət dili, ənənə və dəyərlərin prioritetinə    əsaslanmalıdır. Bununla belə, ola bilsin ki, dövlət və ərazidən başqa qalan prioritetlər konkretləşdirilə, dəqiqləşdirilə və hətta kiçildilə  və ya  genişləndirilə bilər (onlar qeyri-sabitdir).  Bundan başqa, nəzərdə tutmaq lazımdır ki, millətin tarixi, onun mədəniyyətinin multiəsasları həm də politologiya, sosiologiya, tarixin özü və s. tərəfindən də tədqiq edilməlidir. Burada təkcə fəlsəfə ilə kifayətlənmək olmaz, ictimai şüur haqqında konkret  biliklərə də ehtiyac vardır.

Nəticə

Bizcə, multikulturalizmin tədqiqi ilə bağlı belə bir nəticəyə gəlmək olar. Birincisi, yalnız fəlsəfə müxtəlif elmlərdə əldə edilmiş  bilikləri mənimsəməklə, anlayışların məzmununu dəqiqləşdirərək multikulturalizmi konseptual əsasda,  müxtəlif tərəflərdən bütöv bir tam kimi dərk etməyə  və bununla da onun tədqiqində digər elmlərə kömək göstərməyə  qadirdir. İkincisi, bu  konseptuallıq  ideologemlər və siyasi təcrübələrin ekspertizasını keçirməyə kömək edə bilər. Üçüncüsü, nəzərə almaq lazımdır ki, fəlsəfi cəhətdən mahiyyəti dərk olunmuş hər bir problem hansısa birliyin, cəmiyyətin  universal  və  lokal dəyərlərin (lap fərdi, siyasi  və əxlaqi  və s. dəyərlərə qədər) nisbətində ölçünün axtarışlarını  nəzərdə tutur.

İlham MƏMMƏDZADƏ,

AMEA Fəlsəfə və Hüquq İnstitutunun direktoru,

fəlsəfə elmləri doktoru