Yazıçı Əkrəm Əylislinin yalnız Azərbaycanda deyil, bir sıra xarici ölkələrdə də ziddiyyətli əks-səda doğurmuş qalmaqallı “Daş yuxular” romanına düzgün qiymət və qərəzsiz münasibət, heç şübhəsiz, əsərin hərtərəfli elmi-tənqidi təhlilindən keçir. Əlbəttə, mənəviyyatı və tarixi iftiraya məruz qalmış Azərbaycan xalqının hər bir nümayəndəsi və oxucusunun sözügedən romanla bağlı öz narahatlığını ifadə etməyə və əxlaqi-hüquqi meyarlar çərçivəsində öz etirazını bildirməyə haqqı var və bildirir də...

 Ancaq peşəkar ədəbiyyatşünaslığın dili ilə genişmiqyaslı və çoxmillətli oxucu kütləsinə (elə yazıçının özünə və onun havadarlarına da) bu əsərin ümumbəşəri dəyərlərə nə qədər zidd olduğunu və dolayısı ilə bölgədə sülh və sabitlik prosesinə nə qədər mənfi təsir göstərə biləcəyini çatdırmaq üçün “Daş yuxular”ın bədiilik tələbləri və tarixilik prinsipləri əsasında dərindən təhlil olunması, eyni zamanda, çağdaş dünya nəsrinin bədii-estetik səviyyəsi baxımından düzgün qiymətləndirilməsi olduqca vacibdir. Məhz bu zərurətdən irəli gələn araşdırmaların isə hər hansı kampaniyaçılıqla heç bir halda əlaqəsinin yoxluğu göz önündədir.

 Bundan əvvəlki məqaləmiz (“Bədii həqiqətin gücü, yaxud ”Daş yuxular”dakı Tülkü obrazının məğzi” - Aznews.az, 27.02.2013) romanda özlərinə çatacaq “pay”dan xəbərsiz, onu vaxtından əvvəl sevinclə qarşılayan fəndgir erməni millətçilərinin əsərdəki gözlənilməz və qeyri-adi ifşasına yönəldiyi üçün romanın ideyası və onu doğuran qayəvi motivlərə növbə yetişməmişdi.

 Azərbaycan mediasında romanın yaratdığı ilk təəssüratlar sırasında tanınmış ziyalılar və alimlər tərəfindən qondarma “erməni soyqırımı”nın 100 illiyi ərəfəsində “Daş yuxular”ın erməni millətçilərinin əsassız iddialarına ideoloji zəmin hazırlamağı ilə bağlı ciddi və haqlı iradlar səsləndi. Amma bəla yalnız bundan ibarət olsaydı, dərd yarı idi. Romanın bundan da dəhşətli və təhlükəli tərəfi, müəllifin istəyib-istəməməsindən asılı olmayaraq, onun bilavasitə Azərbaycan və erməni xalqları arasındakı ədavətin dərinləşdirilməsində və bununla da Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin uzadılmasında maraqlı olan daşnakpərəst siyasi qüvvələrin dəyirmanına su tökməsidir.

 Məlumdur ki, dünya birliyinin haqlı tələbləri qarşısında dalana dirənmiş Ermənistan rəhbərliyi və onun beynəlxalq havadarları son zamanlarda vəziyyətdən qurtulmağın yeganə yolunu yalnız vaxtı uzatmaqda görərək, bu məqsədlə hər cür üsullara və oyunlara əl atırlar. Bu oyunlardan yadda qalan sonuncusu 2010-cu ilin payızında qonşu ölkənin Gorus şəhərində baş vermişdi.

 Akademik Ramiz Mehdiyev məşhur “Gorus-2010: absurd teatrı mövsümü (Bakı, “Şərq-Qərb”, 2010)” adlı kitabında uğursuz məzhəkə adlandırdığı bu tamaşanın əsl məqsədini yaddaqalan obrazlı dillə ifşa edərək yazırdı:

 “Biz 2010-cu il oktyabrın 16-da erməni absurd teatrının səhnəsində növbəti tamaşanın şahidi olduq. Bu dəfə tamaşa İrəvandakı teatr səhnəsində deyil, Gorus şəhərində göstərilirdi. Tamaşanın baş qəhrəmanı hansısa sıravi artist deyil, Ermənistan prezidenti Serj Sarkisyanın özü idi – bəli, 1992-ci ilin fevralında Xocalı soyqırımının, Dağlıq Qarabağın və ona bitişik ərazilərin azərbaycanlı əhalisinə qarşı etnik təmizləmələrin əsas təşkilatçılarından biri olmuş Serj Sarkisyan. Bu dəfə özünü akademik kimi göstərməyə çalışan prezident teatr səhnəsindən bütün elm aləmini tarix elmində “yeni kəşflərlə heyrətləndirməyi qərara almışdı”.

 Sözügedən kitabda tarixi saxtalaşdırmaq və sülhdən yayınmaq cəhdlərinə qarşı “Gorus-2010” tamaşasının müəllifinə və iştirakçılarına verilən tutarlı elmi cavablar, sanballı dəlillər sağlam məntiqə görə onlara ibrətli dərs olmalıydı. Amma çox təəssüf ki, müharibə və silah-sursat biznesinin havadarları və sərmayədarları qaçılmaz məğlubiyyət astanasında bir oyundan başqasına üz tuturlar. “Gorus- 2010” siyasi məzhəkəsinin üstündən iki il keçər-keçməz, bu dəfə Moskvadakı “Drujba narodov” teatrının səhnəsinə “Daş yuxular” siyasi “mərsiyə”sini çıxarırlar.

 Sanki bir mərkəzdən idarə olunan və eyni rejissor tərəfindən quruluş verilən bu iki tamaşanın tarixi təhrif etmək üsullarından tutmuş, sülhə qarşı yönəlmiş cəhdlərinə qədər bir-biri ilə səsləşən cəhətləri və çalarları o qədər çoxdur ki, onların qarşılıqlı-müqayisəli təhlili genişplanlı xüsusi tədqiqatın işidir. Odur ki, əsas məqsəddən yayınmamaq üçün biz hələlik bu işə girişməzdən, ilk olaraq nəzərəçarpan iki fərqi qeyd etməklə kifayətlənirik. Birincisi, “Gorus-2010” tamaşasında baş rolu oynayan bədnam siyasətçi Serj Sarkisyanı ”Daş yuxular”da daha çox roman müəllifinin prototipini xatırladan talesiz aktyor Saday Sadıqlı əvəz edir. İkincisi, tarixi həqiqətdən xəbərsiz, sadəlövh insanları öz yalanlarına inandırmaq və çaşdırmaq baxımından “Gorus-2010”dakı S nöqtə S-ə baxanda, ”Daş yuxular”dakı S nöqtə S daha təhlükəlidir.

 Belə ki, suların nisbətən durulduğu, sülhə və sabitliyə inamın nisbətən möhkəmləndiyi bir dönəmdə, Azərbaycan xalqı öz düzgün tarixi seçimi ilə üzbəüz dayandığı bir vaxtda, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin yekun mərhələsində bütün dünyanın diqqət mərkəzində olan sülhün taleyi müsbətə doğru həll olunar bir vəziyyətdə “Daş yuxular” romanı, istər-istəməz, sözügedən dəyərlərə iki tərəfdən kölgə salır.

 Birincisi, bazar leksikonuna xas ifadələrlə Qərbi azərbaycanlıların qorxunc və bədheybət obrazını yaratmaq, bölgəbazlıq (naxçıvanlı, nardaranlı, lənkəranlı, iranlı və s.) söhbətini ortaya atmaq və müqəddəs dəyərləri təftiş etmək kimi cəhdlər, hər şeydən əvvəl, cəmiyyətdə çaxnaşma salmaq və gərginlik doğurmaq məqsədi güdür. Ancaq Azərbaycan cəmiyyətini birləşdirən idealların və amalların hər cür fitnə və təxribatlardan qat-qat güclü olduğunu nəzərə alsaq, belə cəhdlərin səmərəsizliyi bəri başdan məlumdur.

 İkincisi, daşnak və millətçilərdən fərqli olaraq, erməni xalqının sülhsevər nümayəndələrində Azərbaycanın xeyirxah niyyətinə və dinc qonşuluq ənənələrinə olan inam və rəğbəti kökündən sarsıtmaq ab-havası romanın ən təhlükəli tərəfidir. Xalq yazıçısı Elçin “Birtərəfli həqiqət yoxdur (Əkrəm Əylislinin ”Daş yuxular” romanı haqqında) məqaləsində məhz bu mətləbi dərin təəssüflə vurğulayaraq yazır: “...Bu yazıda təsvir edilən azərbaycanlı ”vəhşiliyi”, “qəddarlığı”, “talançılığı” bu gün tərəddüd içində olan sadə erməni vətəndaşını da qəzəbləndirəcək və onda sülh, dinc qonşuluqla yaşamaq hisslərini yox, azərbaycanlılardan intiqam almaq hissini oyadacaq (“Ədəbiyyat qəzeti”, 8.2.2013).

 Ancaq “Daş yuxular”ın qızışdırıcılıq missiyası, bölgədə taleyi onsuz da tükdən asılı qalan sülhə qarşı məkrli həmlələri təkcə erməniləri yalnız “günahsız qurban” rolunda təqdim etməklə məhdudlaşmır, suyu indi-indi durulan quyulara atılan daşlar daha dərin qatlardakı “yaralı” yerlərə toxunur. Səciyyəvi misal olaraq, əsərin II fəslində baş qəhrəman Saday Sadıqlının qızdırmalı xatirələrinin bir parçası kimi Əylis folklorundan gətirilən nümunəyə və həmin örnək haqqında romanın sonundakı müəllif qeydinə diqqət yetirək:

 “...Və sonra gicbəsər Çimnazın öz iyrənc səsiylə ucadan oxuduğu o iyrənc ”folklor nümunəsi”:

 Erməni, ay erməni, Dağlarda döyər dəni. Bir oğlu var, bir qızı, Dalına kəl buynuzu!”

Bu da 23-cü müəllif qeydi: “Həqiqətən, Əylis folklorunda mövcud olan şux, zarafatyana (pis niyyətsiz) kiçicik şeir. Burada (müəllif rusca mətni nəzərdə tutur - A.A) sətri tərcüməsi gətirilib”.

 İqtibas gətirdiyimiz bu parçalardan sonra səviyyəli və həssas oxucunun qəlbində doğulacaq suallara qoy onun özü də insafla cavab versin. Təcrübəli və ahıl bir yazıçının Əylis folklorunun gözünü töküb, ondan gətirdiyi bu misala nə ad vermək olar?! Şüuru hələ daşnak təbliğatı ilə zəhərlənməmiş erməni gəncliyində bu dördlüyün sonuncu misraları Azərbaycan xalqına və onun yaradıcılığına qarşı hansı duyğuları oyada bilər?! Əgər xəstə Saday Sadıqlının erməni həsrəti ilə bağlı yaşantıları səmimidirsə, Azərbaycan folkloru və klassik ədəbiyyatından tutmuş, XX əsrin məşhur nümunələrinə qədər qonşu xalqlara xeyirxah münasibəti əks etdirən neçə-neçə parlaq misallar qalıb, kim tərəfindən uydurulduğu məlum olmayan o dördlüyü gözə soxmaq dostluq və insansevərlikdən dəm vurmaqla bir araya sığırmı?!.

 Hələ mən yalnız bir epizodun və ya cizginin özündə yüksək peşəkarlıq səviyyəsinə iddialı yazıçının özü-özünü inkar etməsini demirəm! Yəqin ki, növbəti sualı verməyə təkcə mənim yox, iqtibasdakı fərqləndirmələri müşahidə etdikdən sonra istənilən oxucunun haqqı var: Əgər gətirdiyin nümunə “iyrəncdirsə” , onda niyə “pis niyyətsiz” deyirsən?! Yox, əgər “pis niyyətsiz”dirsə, onda niyə “iyrənc” deyirsən?!

 “Daş yuxular” müəllifinin romanın ideya daşıyıcısı olan qəhrəmanlarının dili ilə (hər hansı yazıçının estetik idealın bədii ifadəsinə xidmət edən obraz və personajların sözləri üçün müəyyən məsuliyyət daşıdığı həssas oxucuya yaxşı məlumdur) qondarma “erməni soyqırımı”na canfəşanlıqla mərsiyə deməsinə gəlsək, Əkrəm Əylislinin Qərb tarixçilərinin öz qərəzsizliyi və dəqiqliyi ilə seçilən son tədqiqatlarından xəbərsizliyi dərin təəssüf doğurur.

 Yazıçının diqqətinə 1985-ci ildə ABŞ-da, 2012-ci ildə Azərbaycanda yayımlanmış “Erməni soyqırımı”: mif və gerçəklik. (elmi redaktor və məsləhətçi Əli Həsənov, ön söz müəllifi Adil Əliyev, tərcüməçi Əsəd Cahangir, Bakı, “Adiloğlu”, 2012, səh. 368)” kitabındakı bəzi tədqiqatların yalnız müəlliflərini və sərlövhələrini təqdim edirik: Maykl Hanter “Türkiyə əleyhinə erməni terrorist kampaniyası”, Hit.U.Louri “XIX və XX əsr erməni terrorizmi: qırılmaz əlaqələr”, Pol Hentse “Erməni zorakılığının mənbəyi: O, başlanğıcını haradan götürür?”, Kolman Makkarti “Türklər təhrif olunmuş tarixin qurbanlarıdır”, Con Coey “Türk faciəsi” və s. və i.a.

 Sözügedən kitabda toplanmış sənədlər içində son dərəcə qiymətlilərindən birinin, I Dünya müharibəsi illərində və ondan sonra da hadisələrin qaynar nöqtələrində məsul vəzifələrdə çalışmış və onları öz gözü ilə görmüş amerikalı yüksək rütbəli zabit Artur Treymen Çesterə mənsub və uydurma “erməni soyqırımı” haqqında həqiqəti öz həmvətənlərinə çatdırmaq üçün 1923-cü ilin fevralında “Nyu-York Tayms, (”Müasir tarix” jurnalı)”da dərc olunmuş (səh. 758-764) “Xəyanətə görə ölkədən çıxarılmış ermənilər” adlı sənədin aşağıdakı kiçik parçasını da “Daş yuxular” müəllifinin insafına həvalə edirik:

 “...İcazə verin, burada fikrən xəyali paralel aparım. Tutalım, Meksika bizim vuruşduğumuz güclü və düşmən ölkədir, təsəvvür edək ki, biz ordumuzu Meksika sərhədinə göndərmişik ki, hücum edən düşmənin qabağını alsın; sonra da təsəvvür edək ki, zəncilər — bizim ordunun əsgərləri — təkcə düşmən tərəfinə keçmirlər, həm də ordunun arxa cəbhəsində qalanları birləşib, bizim rabitə xətlərimizi də kəsirlər. Siz necə fikirləşirsiniz, biz bir millət kimi, zəncilərlə nə edərdik?!

 ...Mən əminəm ki, əgər Amerikanı belə vəziyyətdə qoysaydılar, hətta cənubdakı bütün zənciləri qırmalı da olsaydı, həmin üsyanı yatırdardı, geniş nəqliyyat vasitələrinin olmasına baxmayaraq, yorucu və ağır müdafiə aktı olan köçürmə ilə məşğul olmazdı (“Erməni soyqırımı”: mif və gerçəklik”, səh. 263-264)”.

 Yazıçının “Daş yuxular”dakı ağır məğlubiyyətinin açıq və gizli olmaq etibarilə bir sıra səbəbləri vardır. Bunlardan biri, heç şübhəsiz, Əkrəm Əylislinin bədii potensialının üzləşdiyi böhranla bağlıdır. Bir vaxtlar “Adamlar və ağaclar” başda olmaqla, onun bir sıra povest və hekayələri o xəyali Buzbulağın adını dünyanın ədəbi xəritəsinə həkk etmək ümidi doğurmuşdu. Deyək ki, Folknerin Yoknapatofu və ya Markesin Makondosu kimi!.. Ancaq “Ağ dərə”dən “Yəmən”ə qədər uzanan yolun uğursuzluğu (həm coğrafi, həm bədii mənada) bu arzuya son qoydu. Bunu demək çox çətindir, amma bəlkə də, yazıçı uzunsürən yaradıcılıq böhranının dərkolunmaz dərəcədə sirli məntiqi ilə o xəyali məkandan üz döndərib, son əsərlərində ümidini daha çox işığına və tarixi şöhrətinə tapındığı, ədəbi təxəllüsünün vətəni olan real-tarixi məkanla (Əylislə) bağlayırdı. Amma “Daş yuxular”da onu Aqulisə çevirmək cəhdi, tarixini və şöhrətini özgələrin ayağına yazmaq iddiası yazıçının yeni ümidlərini də puça çıxardı. Təəssüf!..

 Nəhayət, bu məqalənin sərlövhəsinə çıxarılmış bir mətləblə nə qədər yaxından səsləşdiyini vurğulamaq üçün “Daş yuxular”ın axırıncı cümlələrini olduğu kimi gətirməyə məcburuq:

 “Azadə xanımla Münəvvər xanım xəstəxana maşınında Saday Sadıqlının nəşini yudurtmaq üçün məscidə aparırdılar...”

 “Parapetin yanındakı kilsənin pəncərələrindən çıxan qara tüstü burumları 1990-cı ilin 13 yanvarının qan qoxuyan qara gecəsinə qarışaraq get-gedə qatılaşırdı...”

 “Və Əylis kilsələrində gecələyən göyərçinlər hələ ki rahat yatırdılar və göyərçin yuxuları görürdülər”.

 Roman - “rekviyem”in bu son “akkord”ları ilə Ə.Əylislinin nə demək istədiyini yaxşı hiss eləsəm də, onu deməyə artıq dilim gəlmir. Bu ağır mətləbi oxucunun öz ixtiyarına, yazıçının isə öz vicdanına buraxıram.

 Bu sözləri yazarkən, eyni zamanda, bəzi qələm dostlarımın onları oxuduğu andakı bığaltı və ya xalüstü təbəssümünü də öncədən sezirəm və mənasını indidən oxuyuram, yəni, “yıxılanı vurmazlar!”.

 Əvvəla, deyimlərimiz arasında yıxılanla bağlı başqa məsəllərimiz də vardır, məsələn, “özü yıxılan ağlamaz!”. İkincisi, bu mənim həm dəyişməz vətəndaşlıq mövqeyim, həm də bir ədəbiyyatşünas kimi peşə borcum idi! Üçüncüsü, Allaha çox şükür ki, indi 37-ci il deyil və bu anlayışdan hər addımda sui-istifadə etmək sadəcə vicdansızlıq olardı. Kim tənqidlərimlə və ya hər hansı yozumumla razı deyilsə, buyursun, qələminə bəri başdan uğur diləyirəm, meydan mərdinkidi!

 Heç vaxt yaxından üzünü görmədiyim “Daş yuxular” müəllifinə gəlsək, ona da cansağlığı və uzun ömür arzulayıram. Bəlkə, bu müddət ərzində nə qədər böyük səhv etdiyinin fərqinə vara! Bir də bu böhrandan qurtulub, bizə bir işıqlı və yüksək bədii səviyyəli əsər bəxş edə bilə! Yox, əgər tarixdən və ya qandan-qadadan yazacağam desə, onda, bəlkə, bizi Yusif Səmədoğlunun “Qətl günü” və ya özünün sevə-sevə tərcümə elədiyi Markesin “Gözlənilən bir qətlin tarixçəsi” kimi bir əsərlə sevindirə!..

Akif AZALP,

filologiya üzrə fəlsəfə doktoru, Azərbaycan Yazıçılar Birliyinin üzvü