– Oxumazsan, gedib axırda çoban olarsan! Uşaq vaxtı məktəbdə  müəllimlərimizdən, evdə valideynlərimizdən,  çöldə-bayırda böyüklərdən çox eşitmişik bu xəbərdarlığı. Böyüyüb boya-başa çatmışıq, hərəmiz bir işin qulpundan yapışmışıq,  ailə sahibi olmuşuq,  biz də  tənbəllik edib dərsə getmək, oxumaq istəməyən övladlarımızı,  nəvələrimizi  bu  sözlərlə  qorxutmuşuq: “Oxumasanız,  çoban  olacaqsınız!”

... İndi ömrümün  bu  ahıl  çağında  fikirləşirəm ki,  görəsən, uşaqları niyə  məhz çobanlıqla qorxudurlar?  Məgər  çobanlıqdan  çətin,  ağır zəhmət  tələb edən  peşə  yoxdur? İnsanları yedirdib-içirtmək,  geyindirib-keçindirmək  kimi  şərəfli bir  missiyanın  yerinə yetirilməsində bilavasitə iştirak edən  bu xeyirxah  işin  sahibləri   nədən  belə  arzuolunmazdırlar? Bu səhv  təsəvvür  haradan  qaynaqlanır?

Bu  suallar ətrafında  düşünərkən yadıma  ötən  əsrin  80-ci  illərində  ulu öndər Heydər  Əliyevin  indi  öz  adını daşıdığı Respublika  sarayında  heyvandarlığın inkişafı ilə bağlı  keçirdiyi  fəallar yığıncağında dediyi  sözlər  düşür:

– Kənd  təsərrüfatı  ağır  sahədi. Gərgin  əmək  tələb  edir.  Deyə  bilərsinizmi, hər  hansı biriniz  axşam  işdən  qayıdıb  evə  gələndə  süfrəyə  nə  bişirilib gətiriləcəyini soruşmursunuz?  Hansı  evi  ağartısız  təsəvvür  etmək  olar?  Belədirsə, heyvandarlığa,  xüsusən  qoyunçuluğa  biganə  yanaşmaq  olarmı? Mən  sizdən qəti tələb  edirəm, bu tədbirdə   şəxsən  iştirak  edən  əmək  qəhrəmanı çoban  Boran  Quliyevin  təcrübəsini  hər bir təsərrüfatda  yayın,  ata-baba qoyunçuluq  sahəsinin  inkişafını daim  diqqətdə saxlayın. 

Halal zəhmət sahibləri

Uzun  müddət rayonumuzda kənd  təsərrüfatı  sahəsində işləyərkən çoban,  naxırçı, sağıcı, zootexnik  və  baytar işçiləri ilə,   demək olar ki,  hər gün  ünsiyyətdə olduğumdan,  ömrünün 60  ildən  çoxunu  çobanlıq  sahəsinə həsr edən halal  zəhmət adamlarından  öyrəndiklərim bu gün  yaddaşımda  ən  gözəl  xatirə  kimi yaşayır.  Belə bir rəvayət də  vardır ki,  bir  şəxs ev-eşiyindən,  ailəsindən  15  il ayrı  düşüb  elm və  bilik  almağa  gedibmiş. Qayıdanda çobanla  rastlaşır.  Çoban onu süd-çörəyə qonaq edir.  Hal-əhvaldan sonra alimə sual verir:

– Elmin  əsası nədir?

Alim düzgün  cavab  tapa  bilməyəndə   çoban  deyir ki,  bir  il  də  mənim  yanımda qal, çobanlıq et, cavabı öyrədərəm.  Alim  bu  işə  məəttəl  qalır,  razılıq verir. Bir  ildən sonra  çoban  deyir:

– Get, yadında  saxla,  elmin başı  səbirdir.

16  il  evdən  çıxmış  şəxs  gəlib  məkanına çatır. Görür ki,  cavan ikən evləndiyi  ailəsinin  yanında  bir növcavan  uzanıb yatıb. Qılıncı  çəkib onu  öldürmək istəyəndə  arvadı  deyir:

– Əl saxla,  bir səbr  elə,  sən  gedəndə  hamilə idim,  oğlun  oldu, indi  böyüyüb, maşallah, daha  kişidir.  Alim  çobanın ağlına, biliyinə, həyat təcrübəsinə,  hikmətinə  heyran  qalır.

Dahi Nizami Gəncəvi  ölkəni  idarə  etmək əvəzinə başını eyş-işrətə,  ova  qatan, rəiyyətin  dərd-sərini  unudan Bəhramguru  sürüyə  xəyanət  etmiş  itini asan  çobanla  üzləşdirir.  Bəhramgur  çobanın yaratdığı  ibrət mənzərəsindən öz  səhvini anlayıb,  taxta-taca  qayıdaraq  işini  yenidən qurur.

Qoyunlu evlər gördüm,

Qurulu  yaya bənzər.

Qoyunsuz evlər gördüm,

Qurumuş çaya bənzər.

Elin  bu hikməti  ev  heyvanları arasında  qoyunun nə  qədər  faydalı  olmasından soraq verir.  Qoyunun  əti  ən kalorili ərzaqdır. Südü, bulaması,  kətəməzi,  qatığı,  şoru,  dələməsi, pendiri, qaymağı  damaqların dadıdır.  Yunundan  yorğan-döşək, toxuma köynək,  corab,  əlcək  hazırlanır.  Dünyanın məşhur muzeylərinin  bəzəyi olan  Azərbaycan  xalçaları, gəbə, kilim,  cecim,  palaz, qarbıd, keçə, heybə, durdan,   cul qoyun yunundan  hasilə  gəlir. Sürülərin erkəci olan  təkələrin, keçilərin qəzilindən  kəhər,  qəmər,  köhlən  atlara  sicim  toxunur.  Dərisindən,  bağırsaqlarından  geyim əşyalarından  başqa  musiqi alətlərində,  kolbasa  hazırlığında  istifadə olunur.  Ölkəmizdə  “Qala”, “Qaradolaq”, “Ləzgi”, “Dağ merinosu”, “Qarabağ”, “Balbas”, “Mazex”  qoyun cinslərinin  ilbəil saflaşdırılmasında,  məhsuldarlığının  yüksəldilməsində  çoban  əməyinin  müstəsna rolu vardır.

Çobanlıq  qədim  peşədir.  Elə çobanlar vardır ki,  sürüyə  baxan  kimi  hansı  heyvanın  azar-bezara  tuş  gəlib, üz-gözündən  məlal yaydığını  dərhal  görürlər. Gecələr doğulan  quzuların  əlamətinə,  rənginə görə anasını tapıb tələyirlər. “O  quzu bu qoyunun  balasıdır, bu quzu o qoyunun” –  deyə ilk günü əmizdirirlər. Buna  quzunun  mayalanması deyərlər. Hələ bu harasıdır, peşəsinə canı-dildən bağlı olan  çobanların tütəkdə  çaldıqları  qədim “Qoyunhəngi”  havasının elə sirli-soraqlı  dünyası  vardır ki, bu   hikmətə heyran  qalırsan.

“Qoyunhəngi”

İndi  elmi-texniki  tərəqqi  o həddə  çatıb ki, dünyanın  bir çox yerlərində  heyvanların  məhsuldarlığını  artırmaq üçün  hətta  elektron çalğı alətlərindən də istifadə  olunur.  Lakin  Dədə  Qorqud  yurdu olan  allı-güllü  yaylaqlarımızda  belə  alətlərə ehtiyac yoxdur.  Şahbuz  rayonunun Qızıl  Qışlaq kəndində  90 il ömür sürən, ömrünün  62 ilini  çobanlıq  sənətinə  həsr edən və böyük məharətlə   “Qoyunhəngi”  çalan  Kamil  baba  var idi.  İkinci  cahan  müharibəsində  Berlinə  qədər  döyüş  yolu keçmişdi.  Sağ  ayağından  aldığı  güllə  yarasını   cəbhədən qayıdandan sonra  yenə   çobanlıq  sənəti ilə  yaşada-yaşada  sağaldıb unutmuşdu.

Kamil baba elin  əsl xan çobanı  idi. Dizi qara,  gözü qara məşhur “Balbas” qoyun cinsinin çəkisini 90-100  kiloqrama, xalçaçılıqda tayı-bərabəri  olmayan yunun çəkisini  hər başdan  3-3,5  kiloqrama çatdırdığına görə iki dəfə Moskvada Ümumittifaq Xalq Nailiyyətləri sərgisinin iştirakçısı  və laureatı olmuş,  “Şərəf  nişanı”, “Qırmızı Əmək Bayrağı” ordenləri  ilə  müharibədə  aldığı orden  və  medalları  yaxasına  yan-yana  düzüb  bəzəyəndə  geydiyi  pencəyin  ətəkləri də  tutmurdu.

Onun  çobanlıq  sənətinin  qabaqcıl  davamçıları  həmişə  ölkəmizin  əmək bahadırlarının  iştirak  etdikləri  ali tədbirlərdə  Şahbuz  dağlarını təmsil etmişlər.  Kamil  baba  heybəsində həmişə   misdən  hazırlanmış  qədim   yan  tütək saxlardı. Kamil  baba   çobanlara  həmişə  deyərdi ki, istəyirsinizsə  otardığınız  sürülər dərə-təpədə qurda-quşa tuş  gəlməsin,  çox dağınıq  otlamasın, hamısı göz  qabağında  olsun,  onda  sürünü  “Qoyunhənginə”  öyrədin.  Bu  havacatın  hikmətinin  dədə-baba  çəmini  də  çobanlara  öyrədərdi.

Tütəkdə  hava çalınanda  o  biri  çoban  xəlvəti  gedib  sürünün  qabağında  yerə  uzanardı. Elə ki, “Qoyunhəngi” çalındı, sürüdəki  bütün  heyvanlar  otlamağı  dayandırıb tütək səsinə dinşək  kəsilərək  çobana  tərəf  baxarlar.  Elə bu  vaxt yerə uzanmış çoban yerdən qəfil  qalxaraq  sürüyə  tərəf  papaq, yaxud əl  ağacı  atar.  Hürkən  sürü  çobana sarı qaçışar.  Azı bir  həftə  ara-bir  bu  üsulla  sürü   tütək  çalan  çobanın yaxınlığına o qədər gələr ki,  sürünün  təkəsi  gəlib  çobanın  lap yaxınlığında havacata  qulaq asar.  Elə ki, sürü bu üsula  alışdı,  onda heyvanlar  dağınıq otlayanda,  sürüdən  uzaqlaşanda  “Qoyunhəngi”  çalınan  kimi erkəklər,  təkələr sürünü   çobana  tərəf  gətirər, vəfalı  qoyun itləri də bir yandan kömək  edər.   Belə olanda sürünün qurddan qorxusu olmaz.  Arxada canavarın   qənimi itlər,  qabaqda  da  sürünün  dayağı  çoban.

Canavarla üzbəüz

Ömrünü elin sərvəti, ruzi-bərəkət mənbəyi olan qoyunçuluğa həsr edən xan çobanlarımız canavarın sürüyə necə qənim kəsildiyini bir an belə unutmazlar. Məsəldi deyərlər: Qurdu it basmaz, küt basar. Usta çobanlar arxacdakı daş yalaqlara isti yal, süd töküb itləri tox saxlarlar. Üstəlik “bala təndir”, “çəlvərə” deyilən ocaqlarda itlərə küt bişirərlər. Küt yeyən itlər pələng kimi güclü olar.

Yeniyetməliyindən ta 80 yaşınadək Şahbuz dağlarında çobanlıq etmiş, 90 il ömür sürən Şahhüseyn baba deyərdi ki, itə küt, ət, sümük, kəsilən heyvanın dırnaqlarını atanda bir fikir verin, görün onu yerdən necə götürür. Əvvəlcə diqqətlə baxır, iyləyir, sonra yemi götürür. Ta bundan sonra o iti yüz dəfə daşa bassan da, həmin adama dəyməz. Elə Şahhüseyn babanın qonşusu çoban Zakir Dünyamalıyev də bu fikirdə idi. Deyirdi ki, kəndimizin axar-baxarında Səfərbəy Səngərinin “Tay daşı” deyilən sərhəd yerində erməni xainliyi yenidən baş qaldırdığı 90-cı illərdə, guya, uzun müddət həmgələ otardığımız örüşdə çoxdan tanıdığım, hərdən bir süfrədən çörək kəsdiyimiz erməni çobanları ilə yenə üz-üzə gəldik. Gördüm ki, bu dəfə üz-gözlərindən kin-qəzəb yağır, qırımları başqa şey deyir. “Çəmbər” itim də yanımda idi: it üzümə baxaraq, elə bil ürəyimdən keçənləri duydu. Dərhal qoparaqlanaraq sürünü qaytarıb, öz tərəfimizə sarı qovmağa başladı. Erməni çobanlar bunu görcək aralıdakı bağlamada olan silaha tərəf gedəndə mən işi bilib aşağı tullandım və  “Tay daşın” Küküyə tərəf cablarına girdim. Qol-qılçım yaralanmışdı. Ermənilərin atdığı güllə səsləri dağı-daşı bürüdü. Baxdım ki, vəfalı itim sürünü güllə məsafəsindən də xeyli uzaqlaşdırıb öz yerimizə tərəf aparır. Onda Şahhüseyn kişinin dedikləri gözüm önünə gəldi. İt itliyiynən yağı düşməndən çox-çox etibarlı imiş. Çoxları elə bilir ki, çobanıq, yəqin, dünyadan xəbərsizik. Yox, Sovet dövründə Mingəçevirin işığı, Bakının nefti-qazı, yurdumuzun növbənöv məhsulları ilə dolanan, çox vaxt kəsdikləri saxta pullarla bazarlarda öz halal məhsullarını satanları aldadan, nemətlərimizi yeyib, axırda bizə belə qənim kəsilən düşmənlərdə sür-sümük və küt verdiyimiz it qədər etibar yox imiş. Təəssüf ki, xalqımız 20 ildir, torpaqlarımıza məqsədli köçürülən belə xainlərlə qonşuluq etməyə düçar olub. Bu da bir taledir.

Çobanlıq çətin peşədir. O, insanları  gündəlik ruzi - bərəkət, geyim-keçimlə təmin etməkdən ötrü ev - eşikdən olur. Təbiətin dolusu, leysanlı, ildırımlı şıdırğı yağışı ilə üzləşir. Çox vaxt gecələr başını daşın üstə qoyub yatır, necə deyərlər, ayağı yaşda, başı daşda çörək qazanır.  Sevindirici haldır ki, ölkəmizdə yaranmış bolluğun bir tərəfini də cəfakeş çobanlarımız yaradır. Bu qədim sənəti yaşadanlar qədirbilənlər yanında həmişə hörmətli olurlar.

Qaşdar ƏLİYEV,
əməkdar təbiəti mühafizə işçisi, texnoloq,
Azərbaycan Jurnalistlər Birliyinin üzvü
Naxçıvan MR, Şahbuz rayonu