Azərbaycan Respublikası baş prokurorunun müavini – Baş Prokuror yanında Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin rəisi Kamran Əliyev ölkədə hüquq, cinayət-hüquq siyasəti sahəsində qanunvericiliyə edilən son dəyişikliklərə dair məqalə yazıb. AZƏRTAC məqaləni təqdim edir.

Ümummilli lider Heydər Əliyevin 1993-cü ildə xalqın tələbi ilə ölkənin siyasi rəhbərliyinə qayıdışından sonra Azərbaycanda hüquqi dövlət quruculuğu prosesinə başlanılıb. Ulu öndərin uzaqgörən inkişaf strategiyası, ilk növbədə, cəmiyyətin gələcək inkişafı üçün hüquqi islahatların həyata keçirilməsini, mütərəqqi və demokratik dəyərlərə əsaslanan hüquq və məhkəmə sisteminin, qanunvericilik bazasının formalaşdırılmasını nəzərdə tutub. Görkəmli dövlət xadimi Heydər Əliyevin rəhbərlik etdiyi komissiya tərəfindən hazırlanaraq 1995-ci il noyabrın 12-də ümumxalq səsverməsi – referendumla qəbul edilən müstəqil dövlətimizin ilk milli Konstitusiyası Azərbaycanın demokratik dəyərlərə söykənərək inkişaf yolunu seçən bir dövlətə çevrilməsində yeni bir mərhələnin təməlini qoyub, qısa zaman kəsiyində həyata keçirilmiş köklü islahatlar nəticəsində məhkəmə və prokurorluq orqanları müstəqilliyi təmin edilməklə yenidən formalaşdırılıb və beynəlxalq standartların tələblərinə cavab verən qanunvericilik bazası yaradılıb.

Bu siyasət 2003-cü ildə cənab İlham Əliyevin prezident seçilməsindən sonra da uğurla davam etdirilərək, məhkəmə-hüquq və qanunvericilik islahatları dövrün tələblərinə uyğun olaraq, təkmilləşdirilməklə genişləndirilib. Ölkəmizin beynəlxalq inteqrasiyasının sürətlənməsi, dövlət idarəçiliyində mütərəqqi texnologiyaların və qabaqcıl təcrübənin tətbiqi ilə xarakterizə olunan bu dövrdə institusional islahatlar qanunvericilik islahatları ilə paralel şəkildə davam etdirilib, korrupsiya və oxşar neqativ təzahürlərə qarşı mübarizə dövlət siyasətinin prioritet istiqamətlərindən biri elan olunaraq iqtisadi inkişafın təməllərinin möhkəmləndirilməsinə xidmət edib.  

İnsan və vətəndaşın hüquq və azadlıqlarının və vətəndaşların layiqli həyat səviyyəsinin təmin edilməsini dövlətin ali məqsədi kimi bəyan edən Konstitusiyamızın ruhu ilə səsləşən dövlət siyasəti və reallaşdırılan islahatlar ədalət, qanunçuluq, hər kəsin qanun və məhkəmə qarşısında hüquq bərabərliyi prinsipləri ilə yanaşı humanizm prinsiplərinə də söykənir. Ulu öndər Hеydər Əliyеvin təşəbbüsü ilə 1993-cü ildə Аzərbаycаndа ölüm cəzasının icrasına moratorium qoyulması, 1998-ci ildə isə ölüm cəzasının ləğv edilərək cəzanın sistemindən çıxarılması, Prezident İlham Əliyev tərəfindən mütəmadi şəkildə imzalanan və indiyədək minlərlə insanı əhatə etmiş əfv sərəncamları, eləcə də Azərbaycan Respublikasının Birinci vitse-prezidenti Mehriban xanım Əliyevanın təşəbbüsü ilə qəbul edilən və 40 minə yaxın insanı əhatə edən 4 amnistiya aktı humanizm dəyərlərinin dövlət siyasətinin təməllərindən olmasının əyani sübutlarındandır.

Dövlət idarəçiliyinin əsas prinsiplərindən biri olan humanizm siyasətinə sadiqliyin və korrupsiyaya qarşı kəsərli mübarizəyə dair qətiyyətli siyasi iradənin növbəti bariz nümunəsi isə 2017-ci il 10 fevral tarixdə Azərbaycan Respublikası Prezidenti İlham Əliyev tərəfindən imzalanan “Penitensiar sahədə fəaliyyətin təkmilləşdirilməsi, cəza siyasətinin humanistləşdirilməsi və cəmiyyətdən təcridetmə ilə əlaqədar olmayan alternativ cəza və prosessual məcburiyyət tədbirlərinin tətbiqinin genişləndirilməsi barədə” 2668 nömrəli Sərəncam olub.

Dövlətimizin başçısının qeyd edilən sərəncamı ilə xüsusilə iqtisadi fəaliyyət sahəsində cinayətlərin dekriminallaşdırılması, azadlıqdan məhrumetməyə alternativ cəzaların əlavə olunması, həbslə əlaqədar olmayan qətimkan tədbirlərinin tətbiqi və bir sıra digər məsələlərlə bağlı qanun layihələrinin hazırlanması müəyyən edilib, bununla əlaqədar müvafiq işçi qrupu yaradılaraq qısa müddətdə cinayət, cinayət-prosessual və cəza-icra qanunvericiliklərinin təkmilləşdirilməsi istiqamətində müvafiq rəy və təkliflər hazırlanıb. Azərbaycan Respublikasının Prezidenti tərəfindən Milli Məclisə təqdim edilmiş “Azərbaycan Respublikasının Cinayət Məcəlləsində dəyişikliklər edilməsi haqqında Qanun” layihəsi 2017-ci il oktyabrın 20-də Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi tərəfindən qəbul edilib. Həmin dəyişikliklər Cinayət Məcəlləsinin həm ümumi, həm də xüsusi hissəsinə aid olmaqla, cinayət-hüquqi tənzimetməni və cəza siyasətini yeni – liberal məcraya yönləndirməklə insаn və vətəndaş hüquq və аzаdlıqlаrının təminаtı sаhəsində əsаslı dönüşün başlanğıcı оlub.

Qeyd edilən qanunla Cinayət Məcəlləsinin 144 maddəsində aşağıda qeyd olunan istiqamətlər üzrə 300-ə yaxın dəyişiklik edilib:

– Dəyişikliklərin bir qismi Cinayət Məcəlləsinin Ümumi hissəsinə aid olmaqla cəzaların sistemi və cəza təyini məsələlərini əhatə edib. Belə ki, cinayət qanununda təsbit olunan cəzaların sisteminə azadlığın məhdudlaşdırılması cəzası daxil edilib, ilk dəfə olaraq elektron nəzarət vasitələrinin tətbiq olunması ilə bağlı müddəalar bu cəzanın tətbiq qayda və şərtlərində əks etdirilib, bununla da cəmiyyətdən təcridetmə ilə əlaqədar olmayan cəzaların sayı artırılıb, həmçinin cəza təyini zamanı yeni informasiya texnologiyalarının imkanlarının hüquq sahəsində tətbiqinə şərait yaradılıb. Bununla yanaşı, xüsusi və ya hərbi rütbədən, fəxri addan və dövlət təltifindən məhrumetmə, islah işləri, hərbi xidmət üzrə məhdudlaşdırma və ömürlük azadlıqdan məhrumetmə cəzalarının tətbiqi ilə bağlı bir sıra müddəalar da dəqiqləşdirilib. Bütövlükdə 152 cinayətin sanksiyasına azadlıqdan məhrumetməyə alternativ cəzalar daxil edilib, 36 cinayətə görə azadlıqdan məhrumetmə cəzasının yüngülləşdirilməsi nəzərdə tutulub. Onlardan 18-i az ağır cinayətlər kateqoriyasından böyük ictimai təhlükə törətməyən cinayətlər kateqoriyasına, 4 cinayət əməli ağır cinayətlər kateqoriyasından az ağır cinayətlər kateqoriyasına, 1 cinayət əməli isə xüsusilə ağır cinayətlər kateqoriyasından ağır cinayətlər kateqoriyasına keçirilib. Göstərilənlərlə yanaşı, Cinayət Məcəlləsinin xüsusi hissəsinin ayrı-ayrı maddələrinin sanksiyaları təkmilləşdirilməklə nəzərdə tutulmuş cəzanın həddi və həcmi azaldılmış və sanksiyalarda azadlıqdan məhrumetməyə alternativ olaraq azadlığın məhdudlaşdırılması tətbiqi mütləq cəza kimi müəyyənləşib. Dəyişikliklərlə cinayətlərin təkrar törədilməsinin anlayışı dəqiqləşdirilərək cinayətlər çoxluğunun digər növləri olan cinayətlərin məcmusu və cinayətlərin residivi arasında təcrübədə mövcud qeyri-müəyyənlik aradan qaldırılıb, cinayətlərin residivinin dairəsi məhdudlaşdırılıb, habelə cinayətlərin məcmusu üzrə cəzanın təyin edilməsi qaydasında da dəyişiklik həyata keçirilərək əhatə etmək üsulu ilə cəza təyini halları genişləndirilib, cəzaların toplanılması yolu ilə təyin olunması qaydasında təyin ediləcək azadlıqdan məhrumetmə növündə cəzanın yuxarı hədlərinə məhdudiyyətlər müəyyənləşib, məhkumluğu olmayan hesab edilən şəxslərin dairəsi konkretləşdirilməklə məhkumluğun ödənilməsi müddətləri ilə bağlı müddəalar şəxsin hüquqi vəziyyətini yaxşılaşdıran istiqamətdə təkmilləşdirilib;

– Cinayət qanunvericiliyinin müasir dövrün tələblərinə uyğunlaşdırılması zərurətindən irəli gələrək dəyişikliklərin digər qrupu cinayət məsuliyyətindən və cəzadan azadetmə institutlarını əhatə edib. Belə ki, həmin institutların normaları genişləndirilməklə mülkiyyət əleyhinə və iqtisadi fəaliyyət sahəsində olan cinayətlərə görə cinayət məsuliyyətindən azadetmə müddəaları qanunvericiliyə daxil edilmiş, nəticədə bu qəbildən olan cinayətlərin törədilməsi halında qanunla müəyyənləşmiş qaydada təqsirkar şəxslərin bəraətverici əsaslar olmadan məsuliyyətdən azad olunması imkanları müəyyənləşib. Ümumilikdə 24 cinayətə görə zərərçəkmiş şəxslə barışma və ziyanın ödənilməsi şərti ilə 25 cinayətə görə isə ziyanın ödənilməsi ilə yanaşı, dövlət büdcəsinə (1 və ya 2 mislində) ödəniş edilməsi şərti ilə cinayət məsuliyyətindən azadetmənin mümkünlüyü təsbit edilib. Həmçinin iki cinayətə görə məhkəmə qərarının icrası və ya əmək müqaviləsinin bağlanması şərti ilə cinayət məsuliyyətindən azadetmə imkanı müəyyən olunubdur. Burada xüsusi vurğulamaq yerinə düşər ki, zərərçəkmiş şəxslə barışmış və dəymiş ziyanı tamamilə ödəmiş şəxs tərəfindən cinayət nəticəsində vurulmuş ziyanın müəyyən misli miqdarında dövlət büdcəsinə ödəniş edilməklə şəxsin cinayət məsuliyyətindən azad edilməsi institutu Azərbaycan Respublikasının cinayət qanunvericiliyində ilk dəfə tətbiq edilən yeni bir müddəadır ki, bu da özlüyündə bu sahədə mövcud qabaqcıl beynəlxalq təcrübənin ölkə qanunvericiliyinə implementasiyasının göstəricisidir. Bundan başqa, son dəyişikliklərlə cəzanı yüngülləşdirən halların dairəsi genişləndirilib, cəzadan şərti olaraq vaxtından əvvəl azadetmənin tətbiqi imkanları genişləndirilib, hətta ömürlük azadlıqdan məhrumetmə növündə cəza çəkən şəxsin cəzadan şərti olaraq azad edilməsi imkanları müəyyən olunub;

– Qanunvericilikdə yeniliklərin digər istiqamətini isə bir sıra, xüsusilə mülkiyyət əleyhinə və iqtisadi fəaliyyət sahəsində törədilmiş cinayətlərin dekriminallaşdırılması təşkil edib. Belə ki, yeni qanunla əvvəllər cinayət hesab edilən 15 əmələ görə cinayət məsuliyyəti aradan qaldırılıb və daha 3 cinayətə görə məsuliyyət yaradan hədd beş dəfə artırılmaqla dekriminallaşdırılıb. Mülkiyyət əleyhinə törədilmiş cinayətlərlə bağlı həyata keçirilən mühüm əhəmiyyətli dəyişiklik ondan ibarət olub ki, ölkənin inkişaf edən iqtisadi göstəricilərinə uyğun olaraq ağırlaşdırıcı əlamətlər olmadan oğurluq, dələduzluq və mənimsəmə kimi talama cinayətlərinin törədilməsinə görə məsuliyyətin yaranması üçün zəruri ziyan həddi 100 manatdan 500 manatadək artırılıb, 5000 manatdan 50 min manatadək ziyanı nəzərdə tutan “xeyli miqdar”, 50 min manatdan yuxarı, lakin 500 min manatdan artıq olmayan ziyanı nəzərdə tutan “külli miqdar” kimi cinayət-hüquqi ölçü vahidləri ilə yanaşı, 500 min manatdan yuxarı olan məbləğdə ziyanı nəzərdə tutan “xüsusilə külli miqdar” anlayışı qanunvericiliyə daxil edilib, nəticədə sözügedən ictimai münasibətlər sahəsində törədilən əməllərin ictimai təhlükəlilik dərəcəsi iqtisadi inkişaf göstəricilərinə uyğunlaşdırılıb. Oxşar dəyişiklik iqtisadi fəaliyyət sahəsində törədilən cinayətlərlə bağlı da həyata keçirilib.

Cinayət Məcəlləsinin xüsusi hissəsinin bu dəyişiklikləri cinayət qanunvericiliyinin təkmilləşdirilməsinin korrupsiya cinayətlərindən də yan keçmədiyindən xəbər verir ki, bu öz növbəsində mülkiyyət əleyhinə və iqtisadi fəaliyyət sahəsində törədilmiş cinayətlərin tövsifedici əlamətlərinin qulluq mənafeyi əleyhinə törədilən cinayətləri də nəzərdə tutmaqla korrupsiya xarakterli cinayətlər olmaları ilə əlaqədardır. Dəyişikliklər korrupsiya və maliyyə cinayətlərinin istintaqı və cinayət təqibinin səmərəliliyinin artırılmasına istiqamətlənib, bu qəbildən olan cinayətlərin araşdırılması zamanı süni vaxt itkisinin, sübut materiallarının lüzumsuz artıq toplanmasının, ibtidai araşdırmanın və ya məhkəmə baxışının uzadılmasının (süründürməçiliyin) qarşısının alınmasında əlavə vasitəyə çevrilmiş və hüquqi alətlərin rasional şəkildə istifadə edilməsinin vacibliyini bir daha təsdiq edib. Belə ki, yeni dəyişikliklərlə ümumilikdə 50-yə yaxın cinayətdə zərərçəkmiş şəxslə barışma, ziyanın ödənilməsi, habelə cinayət nəticəsində vurulmuş ziyanın bir və ya iki misli miqdarında dövlət büdcəsinə ödəniş edilməsi şərti ilə cinayət məsuliyyətindən azadetmənin mümkünlüyü təsbit edilib. Həmin cinayətlərin ictimai təhlükəliliyinin əsasən vurulmuş ziyanla bağlı olmasını nəzərə alaraq qanunverici həm təqsirləndirilən şəxslərə cinayətin nəticələrinin aradan qaldırılması şərti ilə cinayət məsuliyyətindən azad edilmək imkanı tanıyır, həm də bu cinayətlərdən zərərçəkmiş şəxslərin hüquqlarının bərpasına daha əlverişli zəmin yaratmış olur. Qeyd edilən müddəaların digər mühüm əhəmiyyəti ondan ibarətdir ki, bu stimullaşdırıcı normanın qanuna daxil edilməsi ibtidai istintaq və məhkəmə orqanlarının resurslarına qənaət etmək imkanı yaratmaqla bu sahədə cinayət təqibinin səmərəliliyinin artırılmasına xidmət etmiş olur. Burada korrupsiyaya qarşı mübarizə üzrə ixtisaslaşmış cinayət təqibi orqanı olan Baş Prokuror yanında Korrupsiyaya Qarşı Mübarizə Baş İdarəsinin statistik göstəricilərinə müraciət etdikdə mənzərə daha da aydın olur. Belə ki, 2017-ci ilin birinci yarımili ərzində Baş İdarə tərəfindən ibtidai istintaqı tamamlanaraq baxılması üçün aidiyyəti üzrə məhkəmələrə göndərilmiş 133 şəxs barəsində 103 cinayət işindən 93-ü maddi ziyanla əlaqədar olub. 2016-cı il ərzində isə Baş İdarə tərəfindən ibtidai istintaqı tamamlanaraq baxılması üçün məhkəməyə göndərilmiş 313 şəxs barəsində 201 cinayət işindən 167-si maddi ziyanla əlaqədar olub. Təqdim edilən statistik məlumatlardan da göründüyü kimi, Baş İdarə tərəfindən ibtidai istintaqı aparılan cinayət işlərinin mütləq əksəriyyəti maddi ziyanla bağlıdır ki, hazırkı dəyişikliklər bu növ cinayətlərin ibtidai və məhkəmə istintaqı zamanı gələcəkdə zərərçəkmiş şəxslərə dəymiş ziyanın ödənilməsindən ötrü müsadirə olunması məqsədilə təqsirləndirilən şəxslərə məxsus əmlakların müəyyən edilməsi, onların üzərinə həbs qoyulması ilə əlaqədar hüquqi prosedurlara sərf edilən vaxt itkisinin, o cümlədən bu məqsədlə əlavə sübutların toplanması, ibtidai araşdırmanın və ya məhkəmə baxışının uzadılmasının qarşısının alınmasına xidmət edəcək. Bu isə öz növbəsində, qənaət edilmiş resursların müxtəlif sxem və mexanizmlərdən istifadə etməklə törədilən mürəkkəb və çoxepizodlu korrupsiya cinayətlərinin istintaqına ayrılmasına şərait yaradacaq.

Xüsusi qeyd olunmalıdır ki, bir sıra cinayət əməllərinin dekriminallaşdırılması, o cümlədən sanksiyaların yüngülləşdirilməsi heç də korrupsiya və sair mənfi hallara qarşı mübarizənin kəsərinin azalması kimi başa düşülməməlidir. Əksinə, yeni dəyişikliklər ilk dəfə cinayət törətmiş şəxslərə, həmçinin cinayət əməlləri nəticəsində dəymiş ziyanı ödəmiş şəxslərə münasibətdə onların islah olunaraq, cəmiyyətə daha tez inteqrasiya olunmalarına müvafiq şərait yaratmaqla yanaşı, dövlət hakimiyyət orqanlarının normal fəaliyyəti və nüfuzuna zərər vuran daha ictimai təhlükəli qulluq mənafeyi əleyhinə cinayət törətmiş şəxslərə münasibətdə daha da sərt mövqe tutur. Bu da korrupsiya cinayətlərinin ictimai təhlükəliliyinin dərk edilməsi və onlara qarşı mübarizənin xüsusi diqqətdə saxlanılmasından xəbər verir.

Buna misal olaraq, Cinayət Məcəlləsinə müvafiq olaraq xüsusilə külli miqdarda ziyan vurmaqla törədilən dələduzluq və mənimsəmə və ya israfetmə cinayətlərinə görə cinayət məsuliyyəti nəzərdə tutan 178.4-cü və 179.4-cü maddələrin daxil edilərək bu halda qeyd edilən əməllərin 10 ildən 14 ilədək müddətə azadlıqdan məhrumetmə cəzasına səbəb olmasına dair, eləcə də Cinayət Məcəlləsinin ağırlaşdırıcı hallarda vəzifə səlahiyyətlərini aşmaya görə məsuliyyət nəzərdə tutan 309.2-ci maddəsinin sanksiyasının artırılmasına dair müddəaları göstərmək olar.

Ümumilikdə isə əminliklə qeyd oluna bilər ki, həmin tədbirlər ölkədə istintaq-məhkəmə sisteminin, hüquqtətbiqetmə təcrübəsinin fəaliyyətinin asanlaşdırılmasına, korrupsiya və maliyyə cinayətlərinin istintaqı və cinayət təqibinin səmərəliliyinin artırılmasına, bu sistemin azad sahibkarlığın və bazar iqtisadiyyatının inkişafında rolunun yüksəldilməsinə, insanların hüquq və azadlıqlarının daha geniş təmin olunmasına, bütövlükdə ölkəmizdə demokratiyanın inkişafına və beləliklə, cəmiyyətimizin və dövlətimizin tərəqqisinə xidmət edəcək.

Həyata keçirilmiş tədbirlər onu göstərir ki, dövlətimiz hüquq islahatlarını beynəlxalq standartlara uyğunlaşdırma istiqamətində həyata keçirir, cəzanın nəzəri baxımdan deyil, praktiki olaraq sosial ədalətin bərpası, məhkumun islah olunması və həm məhkumlar, həm də başqa şəxslər tərəfindən yeni cinayətlərin törədilməsinin qarşısını almaq məqsədi ilə tətbiq edilməsi vasitəsinə çevirmək istiqamətində cəza-hüquq siyasəti aparır və ölkəmizdə hüquq sisteminin və ədalət mühakiməsinin səmərəliliyinin artırılması məqsədilə qanunvericilik və institusional islahatlar daha da genişləndirilməkdədir.

Qanunvericiliyə son dəyişikliklərin məqsədi ölkəmizin inkişafı və əldə edilən hərtərəfli uğurlar fonunda cəza siyasətinə, cinayət qanunvericiliyinə, məhkumların hüquqlarının təminatı məsələlərinə baxışın yenilənməsi, bu sahədə dünyada mövcud olan mütərəqqi təcrübələrin tətbiqi, cəza siyasətinin humanistləşdirilməsi, cinayət-hüquq siyasətinin liberallaşdırılması, cinayətlərin dekriminallaşdırılması olmuşdur ki, bu da möhtərəm Prezidentimizin insan haqlarının, o cümlədən məhkumların hüquqlarının daha etibarlı təmin olunmasına həssas münasibətinin növbəti təzahürüdür.

Kamran ƏLİYEV,
Azərbaycan Respublikası Baş prokurorunun müavini-
Baş Prokuror yanında Korrupsiyaya qarşı Mübarizə
Baş İdarəsinin rəisi, II dərəcəli dövlət ədliyyə müşaviri, hüquq elmləri namizədi