Müstəqil xarici siyasət yürüdən Azərbaycan müasir beynəlxalq münasibətlər sistemində etibarlı strateji tərəfdaş, güclü və nüfuzlu aktor kimi tanınmaqdadır.

Cənubi Qafqaz geosiyasi məkanında lider dövlət olan Azərbaycan balanslaşdırılmış xarici siyasət strategiyası ilə həm ikitərəfli münasibətlər kontekstində, həm də çoxşaxəli əlaqələr formatında regionun geosiyasi, geoiqtisadi və geostrateji təhlükəsizliyində mühüm rol oynayır. Təbii ki, geosiyasətin Azərbaycan modeli barədə qiymətli fikirlər söylənilir, tədqiqat işləri aparılır. Bu baxımdan Azərbaycan Respublikası Prezidentinin ictimai-siyasi məsələlər üzrə köməkçisi, tarix elmləri doktoru, professor Əli Həsənovun “Azərbaycanın geosiyasəti” fundamental əsərini milli siyasətşünaslıq elmimizə dəyərli töhfə hesab etmək olar. Bu əsər dərslik yaradıcılığı baxımından da hadisə sayıla bilər. 

Kitab haqqında qeydlərə keçməzdən əvvəl müəllif barədə bir neçə söz deməyə ehtiyac duyuram. Əli Həsənov media təmsilçilərinə daxili və xarici siyasətə dair mütəmadi açıqlamaları, bəzi beynəlxalq təşkilatların, dünya dövlətlərinin Azərbaycana münasibətdə əsassız, qərəzli qərar və bəyanatlarına, ədalətsiz mövqeyinə qarşı prinsipial, açıq və kəskin reaksiyası, tutarlı cavabları ilə yaxşı tanışdır. Onun geosiyasətlə bağlı bu prinsipial açıqlamaları cəmiyyət tərəfindən həmişə maraqla qarşılanır və rəğbət doğurur. Çünki Əli Həsənov Azərbaycan ətrafında cərəyan edən proseslərə diplomatik və elmi cəhətdən əsaslandırılmış qiymət verir, sözünü bir qayda olaraq açıq və cəsarətlə deyir. Elmi fəaliyyətinin tutduğu vəzifəyə adekvat olması, necə deyərlər, meydanı genişləndirir, yaradıcılıq potensialını zənginləşdirir. “Azərbaycanın geosiyasəti” kimi sanballı bir kitabın ərsəyə gəlməsində yəqin ki, bu amillər az rol oynamayıb.

Hər bir əsərin dəyəri onun aktuallığı, məzmun və mahiyyəti, cəmiyyət və oxucu üçün nə dərəcədə gərəkli, maraqlı olması ilə ölçülür. Bu meyarlarla yanaşdıqda, “Azərbaycanın geosiyasəti” kitab-dərsliyinin bir çox məziyyətləri dərhal üzə çıxır. Mən bu fundamental əsər barədə “kitab-dərslik” ifadəsini təsadüfi işlətmirəm. O, təkcə dərs vəsaiti kimi yalnız tələbələr, doktorantlar, sırf pedaqoji ictimaiyyət üçün deyil, geosiyasətlə məşğul olan mütəxəssislər, siyasətçilər, eləcə də bu sahə ilə maraqlanan hər kəs, bir sözlə, milli elita üçün mötəbər məlumat mənbəyidir.

Kitabın elmi aspektləri, bir dərslik kimi kəsb etdiyi dəyər barədə mülahizə yürütmək alimlərin, pedaqoqların işidir. Mən isə uzun illər çeşidli informasiyanın içərisində olan bir jurnalist və oxucu kimi diqqətimi çəkən bir neçə məqam haqqında fikirlərimi bölüşmək istərdim.

Yeni minillikdə dünyanın siyasi inkişafının paradiqmasında ciddi dəyişikliklər müşahidə edilir, elmi-politoloji leksikona yeni terminlər daxil olur. Bu terminlərdən biri də geosiyasətdir.

Geosiyasət böyük məharət və uzaqgörənlik, bir çox hallarda cəsarət və qətiyyət tələb edən diplomatiya sənətidir. Bunsuz xüsusən xarici siyasətdə uğur qazanmaq, ölkənin maraqlarını, dövlətin müstəqilliyini qorumaq mümkün deyil. Professor Əli Həsənov yeni əsərində mövzuya məhz bu nöqteyi-nəzərdən yanaşıb və məqsədə müvəffəqiyyətlə nail olub. Kitab-dərslik, ilk növbədə, oxucusuna siyasi rəhbərliyin müxtəlif dövrlərdə yeritdiyi geosiyasətin müqayisəsini aparmaq, dünya dövlətlərinin müasir beynəlxalq siyasətin nüfuz iyerarxiyasında sürətlə irəliləyən Azərbaycana münasibətini, bu baxımdan müxtəlif yanaşmaları qiymətləndirmək imkanı verir. Müəllif, eyni zamanda, bəzən üstündən sükutla keçilən, mahiyyəti hələ də tam açılmayan, ictimailəşdirilməyən hadisələr barədə sənədli-sübutlu faktları ortaya qoyur. Bir çox mötəbər mənbələrə istinad edərək tarixi həqiqəti olduğu kimi çatdırmağa çalışır.

Məsələn, tariximizin ən mürəkkəb dövrlərindən birində - 1920-ci il bolşevik işğalı ərəfəsində Türkiyənin Azərbaycanla bağlı yeritdiyi siyasət, Mustafa Kamal Atatürkün sovet rəhbərliyi ilə yazışmaları, Rusiya ilə bağladığı müqavilə barədə ictimaiyyətə indiyədək nə kimi məlumatlar çatdırılıb? Professor Əli Həsənov bəlkə də nadir tədqiqatçılardandır ki, tarixin obyektivlik prinsipinə axıradək sadiq qalaraq arxiv materialları, türk tarixçilərinin əsərləri əsasında həmin dövrün real mənzərəsini canlandırır, Türkiyə-Rusiya yaxınlaşmasının səbəblərini və bunun Azərbaycan üçün yaratdığı fəsadları açıb göstərir. Bu məqsədlə Türkiyə və Rusiya fondlarında, digər xarici ölkə arxivlərində saxlanılan çoxsaylı sənədlərə, mətbuatda dərc olunmuş məqalələrə istinad edir, türk tarixçilərinin əsərlərindən və onlarca digər mənbələrdən sitatlar gətirir. Etiraf etmək lazımdır ki, bu müəlliflərin və əsərlərin adını bir çox oxucu ilk dəfədir eşidir.

Türkiyəni Rusiya ilə yaxınlaşmağa vadar edən amilləri, eyni zamanda, Bakı neftini ələ keçirməyə can atan İngiltərənin Azərbaycanla bağlı siyasətini təhlil edən müəllif belə bir obyektiv nəticəyə gəlir: “Beləliklə, müsəlman-türk dünyası üçün ciddi itki hesabına olsa da, Rusiya-Türkiyə müttəfiqliyi baş tutdu. Bu müttəfiqlik Avropa və dünya ölkələri tərəfindən yenicə tanınmağa başlayan Azərbaycanın müstəqilliyinin taleyinə və sonrakı geosiyasi vəziyyətinə həlledici təsir etdi. Azərbaycanın geosiyasi vəziyyətinin dəyişməsinə beynəlxalq amillərin, biganəliyin də ciddi təsiri oldu”.

İngilis hökumətinin Azərbaycana inamının azalması nə ilə bağlı idi? Bolşevik Rusiyası Azərbaycanın istiqlalını niyə qəbul etmirdi? Türkiyənin Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökumətinə etibar etməməsinin kökündə nə dayanırdı? Professor Əli Həsənov kitabında bu sualların hər birinə lakonik və aydın cavablar verir, fikrini konkret arqumentlərlə əsaslandırır.

Dörd bölmədən, on beş fəsildən ibarət “Azərbaycanın geosiyasəti” əsərində diqqət çəkən əsas məqamlardan biri onun tariximizin bütöv bir mərhələsini əhatə etməsidir. Kitabın ilk fəsillərində müəllif Azərbaycan ərazisində mövcud olmuş Manna, Atropatena, Albaniya kimi qədim dövlətlərin yeritdiyi siyasətə, Azərbaycanın siyasi coğrafiyasında zaman-zaman yaranan dəyişikliklərə dair yığcam şərh verir. Habelə, Atabəylər, Səfəvilər, xanlıqlar dövrünün siyasi mənzərəsindən, I Şah İsmayılın, I Şah Abbasın yeritdiyi siyasətin xarakterik cizgilərindən, Rusiya və Osmanlının regionda toqquşan maraqlarından bəhs edir.

Tariximizin taleyüklü mərhələlərindən biri olan Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövrü son illər bir çox tarixçilər, politoloqlar tərəfindən araşdırılıb, bununla bağlı xeyli məqalə, əsər və kitab yazılıb. Professor Əli Həsənov da kitabında həmin dövrə təbii olaraq xüsusi yer ayırır və oxucu müəllifin hadisələrə, geosiyasətə özünəməxsus, yeni və obyektiv baxışının şahidi olur. Ümumiyyətlə, fikirləri yığcam ifadə etmək, mahiyyəti bir neçə cümlə ilə açıb göstərmək və təhlili birbaşa hədəfə yönəltmək siyasətşünas alimin yaradıcılıq manerasına xas olan xarakterik xüsusiyyətdir. Təxminən 45 kitab səhifəsindən ibarət bu hissədə Azərbaycanın müstəqilliyinin elan olunmasının Cənubi Qafqaz regionunun geosiyasi vəziyyətinə təsiri, milli hökumətin geosiyasi fəaliyyəti və diplomatik manevrləri, xarici dövlətlərin Cənubi Qafqaz siyasəti və nəhayət, Xalq Cümhuriyyətinin iflası və bunun geosiyasi nəticələri əksini tapır və tariximizin həmin dövrü haqqında bitkin təsəvvür yaranır. Sonrakı fəsillərdə isə oxucu Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinə yenidən qovuşmasınadək baş verən hadisələr, xarici dövlətlərin ölkəmizlə bağlı geosiyasəti və maraqları barədə zəruri məlumat əldə edə bilir.

Dövlət müstəqilliyimizin bərpasından sonrakı dövrün siyasi ədəbiyyatda bir neçə mərhələyə bölünməsi fikrinə şərik çıxan professor Əli Həsənov hər bir mərhələni ayrı-ayrılıqda təhlil edir. Belə bir nəticəyə gəlir ki, siyasət aləminin patriarxı, zəngin dövlətçilik təcrübəsinə malik, Vətəninə və xalqına son dərəcə bağlı, onun təəssübünü çəkməyə, maraqlarını qorumağa qadir böyük şəxsiyyət Heydər Əliyevin hakimiyyətinə qədərki birinci mərhələ öz kəskin ziddiyyətləri ilə xarakterikdir. O dövrdə həm ölkəni, həm də xalq hərəkatını idarə edənlərin, dövlət qurumlarının aydın milli konsepsiyasının olmaması, bütün sahələrdə qeyri-peşəkar, qeyri-prinsipial siyasət yürüdülməsi dərin ictimai-siyasi, iqtisadi, mənəvi böhranla, hakimiyyət uğrunda mübarizənin vətəndaş qarşıdurması həddinə gəlib çatması ilə nəticələnmişdi. Belə bir vəziyyətdə dövlətin və xalqın maraqlarına cavab verən geosiyasətdən söhbət belə gedə bilməzdi. Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin növbəti - ikinci mərhələsi xalqın yeganə ümid yeri kimi baxdığı liderin - Heydər Əliyevin hakimiyyət sükanı arxasına keçməsi ilə başlayır. Ulu Öndərin müstəqil Azərbaycana rəhbərlik etdiyi 1993-2003-cü illər çox dinamik və olduqca mühüm ictimai-siyasi proseslərlə zəngin bir dövrdür. Buna görə də kitab-dərslikdə həmin  dövrdə baş verən hadisələrə və onların təhlilinə, xüsusən milli maraqlara və perspektivlərə hesablanmış, praqmatik və düşünülmüş geosiyasətin şərhinə daha geniş yer ayrılır. Heydər Əliyev milli inkişaf strategiyasını hazırlayıb həyata keçirməklə yanaşı, regional və beynəlxalq xarici siyasət kursunu da müəyyənləşdirib. Beləliklə, həm region ölkələri, həm də dünya dövlətləri ilə münasibətlərdə Azərbaycanın maraqlarına uyğun, ilk növbədə, müstəqilliyin qorunub saxlanmasına yönəlmiş balanslı siyasi strategiya formalaşdırıb. Bu geosiyasətin uğurları kitabın sonrakı fəsillərində konkret nümunələrin, qlobal və öz dövrünə görə fantastik layihələrin, müstəqilliyin möhkəmləndirilməsi istiqamətində atılan qətiyyətli və davamlı addımların timsalında əsaslandırılır.

Təbii ki, 1993-cü ilin Azərbaycanı ilə bugünkü Azərbaycan bir-birindən müqayisəolunmaz dərəcədə fərqlənir. Onda bir çoxları bizə yuxarıdan aşağı baxır və yəqin düşünürdülər ki, bu kiçik, zəif dövlət onların sözü ilə oturub-duracaq, Azərbaycandan istədiklərini qopara biləcəklər. Heydər Əliyevin müdrikliyi, uzaqgörən siyasəti 22 il əvvəlki mənzərəni büsbütün dəyişdi: Azərbaycan inkişaf etməyə, güc toplamağa, beynəlxalq aləmdə sayılıb-seçilməyə başladı. Prezident İlham Əliyev isə ölkəni yeni üfüqlərə çıxardı,  geosiyasətə dövrün xarakterinə uyğun korrektələr edərək dinamik və davamlı iqtisadi inkişafa nail oldu, ölkəmizin beynəlxalq imicini möhkəmləndirdi. Bu gün Azərbaycan bir çox postsovet ölkələrindən fərqli olaraq tam müstəqil və balanslı xarici siyasət yürüdür, öz maraqlarını beynəlxalq müstəvidə qətiyyətlə müdafiə edir. Azərbaycana uğur gətirən, onun hərtərəfli inkişafını təmin edən bu geosiyasət müəllif tərəfindən detallarınadək təhlil obyektinə cəlb olunur, gözümüz önündə dövrün dolğun ictimai-siyasi mənzərəsi canlanır. Ölkəmizin geosiyasi və geoiqtisadi dəyərinin artmasını şərtləndirən əsas amillər - mühüm coğrafi və geosiyasi məkanda yerləşməsi, Cənubi Qafqazda gedən əsas proseslərin və transmilli maraqların mərkəzində dayanması, Şərqlə Qərb arasında əksər qlobal nəqliyyat-kommunikasiya layihələrində önəmli rol oynaması və digər məsələlər ayrı-ayrılıqda şərh olunur, öz aydın izahını tapır.

Həmin dövrdə ulu öndərin bir çox xarici səfərlərinin, dövlət başçıları ilə görüşlərinin, apardığı gərgin danışıqların, diplomatik manevrlərinin, siyasi məharətinin və qətiyyətinin şəxsən şahidi olduğum üçün kitabın bununla bağlı hissəsini xüsusi maraqla oxudum. Oxuduqlarım mənə öz mülahizələrimi və vaxtilə gəldiyim qənaətləri bir daha süzgəcdən keçirmək, onlara günümüzün prizmasından baxmaq kimi unikal imkan yaratdı.

Heydər Əliyev dərin böhran keçirən, xaos və anarxiya girdabına yuvarlanmış Azərbaycanda çox qısa müddətdə sabitlik yaratmağa necə nail oldu? Ulu öndərin 21 il əvvəl imzalanmasına çox çətinliklər bahasına nail olduğu “Əsrin müqaviləsi” hansı strateji hədəflərə hesablanmışdı? Son dərəcə mürəkkəb şəraitdə milli maraqların müdafiəsi beynəlxalq müstəvidə necə təmin edilirdi? Kitabda Azərbaycanın Heydər Əliyev dövrü ilə bağlı bu və ya digər suallara dolğun, əsaslandırılmış elmi cavablar tapmaq mümkündür. 

Azərbaycan Respublikasının müasir milli inkişaf strategiyasının əsas prinsipləri, vəzifə və tələbləri müəllif tərəfindən belə qruplaşdırılır və sıralanır: güclü dövlət və səmərəli dövlət idarəçiliyi, ictimai-siyasi sabitliyin yaradılması və qorunması, çevik iqtisadi siyasət yürüdülməsi və iqtisadi inkişafa nail olunması, vətəndaş birliyi və cəmiyyətin bölünməzliyi prinsipi, milli ruhlu, sağlam əqidəli vətəndaşların tərbiyə edilməsi və vahid ideya ətrafında birləşdirilməsi, nəhayət, balanslı xarici siyasət və tarazlı daxili siyasət. Professor Əli Həsənov müasir Azərbaycanın memarı və qurucusu Heydər Əliyev tərəfindən müəyyənləşdirilmiş bu konseptual əsasları, strateji prinsipləri xatırlamaqla yanaşı, onların necə reallaşdırıldığından da ətraflı bəhs edir.

“Azərbaycanın geosiyasəti” kitab-dərsliyinin diqqət çəkən digər məqamlarından biri, yeri gəldikcə, mütəxəssis və ekspertlərin fikirlərinə, qiymətləndirmələrinə istinad olunmasıdır. Bu, demək olar bütün bölmə və fəsillərdə, xüsusən “Azərbaycan Respublikasının müasir inkişaf xüsusiyyətləri: geosiyasi statusu, vəzifələri və perspektivləri” adlı fəsildə qabarıq nəzərə çarpır. Azərbaycanın geosiyasi əhəmiyyətinin artmasını şərtləndirən amillərin bu cür əsaslandırılmış şərh və təhlili, çıxarılan nəticə və yekunların elmiliyi əsərin dəyərini daha da artırır.

Kitab böyük bir dövrü əhatə etməklə yanaşı, mövzu baxımından da zəngin və cəlbedicidir. Götürək, “Azərbaycanın beynəlxalq aləmlə geosiyasi münasibətləri” adlı fəsli. Burada Avrasiyanın regional geosiyasi vəziyyətinə təsir göstərən fərqli maraqlar sistemi - transmilli, regional və milli hədəflər ətraflı şərh olunur. Eyni zamanda, Rusiyanın Avrasiya siyasətində Azərbaycanın yeri və rolundan, ABŞ, Avropa İttifaqı, Türkiyə, İran və digər aparıcı dövlətlərin Avrasiya siyasətindən və Azərbaycanla geosiyasi münasibətlərindən ayrı-ayrılıqda bəhs edilir, bu siyasətin prioritet istiqamətləri açılıb göstərilir. İngilis geosiyasətçisi Makkinderin “Avrasiyaya nəzarət edən, dünyaya nəzarət edir” fikrini xatırladan müəllif fövqəldövlətlərin regionda nəzarətə yiyələnmək uğrunda apardıqları mübarizəni, bunun Azərbaycan üçün yaratdığı maneə və fəsadları çəkinmədən bütün reallığı ilə ortaya qoyur. Kitabdan götürülən aşağıdakı sitat buna xarakterik misal ola bilər: “SSRİ zamanında regiondakı hadisələri kənardan izləyən və hadisələrin inkişafına yalnız müxtəlif bəyanatlar verməklə təsir göstərməyə çalışan ABŞ və onun NATO-dakı müttəfiqləri hazırda regionda gedən geosiyasi proseslərə ən fəal müdaxilə edən, transmilli, geosiyasi və geoiqtisadi hədəfləri diqqət mərkəzində saxlayan beynəlxalq aktor hesab olunur”. Bu fikrin təsdiqini Amerikanın müəyyən dairələrinin Cənubi Qafqaz regionunun aparıcı dövləti olan Azərbaycana münasibətdə ziddiyyətli yanaşmasında, hətta ölkəmizin daxili işlərinə qarışmaq cəhdlərində zaman-zaman görməkdəyik. 

Son vaxtlar ABŞ-Azərbaycan münasibətlərində soyuqluq yaranması heç kəs üçün sirr deyil. Halbuki vaxtilə, xüsusən dövlət müstəqilliyini bərpa etdiyimiz ilk illərdə Amerika Azərbaycana münasibətdə tam fərqli siyasət yürüdürdü. Bəs nə baş verdi ki, vəziyyət belə kəskin şəkildə dəyişdi və fərqli istiqamət aldı? Professor Əli Həsənov məsələnin kökünə vararaq, 1992-ci ildən etibarən ABŞ-ın Avrasiyada, o cümlədən Cənubi Qafqaz və Xəzər dənizi hövzəsi regionunda həyata keçirməyə başladığı “yeni geosiyasət” adlandırılan strateji kursdan, amerikalı analitik Qrem Fullerin “Mərkəzi Asiya: yeni geosiyasət” kitabında Ağ evə ünvanlandığı xüsusi tövsiyələrdən, bu siyasətin əsasını təşkil edən “Madlen Olbrayt doktrinası”ndan, “Yeni minillikdə yeni təhlükəsizlik strategiyası”, “Telbott doktrinası” adlı sənədlərdən bəhs edir. Eyni zamanda, vaxtilə yüksək vəzifələr tutan Amerika siyasətçilərindən, Zbiqnev Bjezinski kimi politoloqlardan mövzunun açılmasına xidmət edən sitatlar gətirir. Bütün bunlar birmənalı şəkildə təsdiqləyir ki, Vaşinqtonun məqsədi ilk növbədə regionu, xüsusən postsovet ölkələrini Rusiyanın təsir dairəsindən çıxararaq öz tərəfinə çəkmək, onlardan öz maraqları naminə istifadə etmək olub. Elə bu məqsədlə də ABŞ “Əsrin müqaviləsi” adlanan neft kontraktlarına, Rusiyadan yan keçən Bakı-Tbilisi-Ceyhan, Bakı-Tbilisi-Ərzurum neft və qaz kəmərlərinə hərtərəfli dəstək verirdi. Professor Əli Həsənov ABŞ prezidentlərinin məktub və bəyanatlarına, dövlət rəsmilərinə istinadla Xəzər dənizi hövzəsi ölkələrinin, xüsusən Azərbaycanın tədricən geosiyasi və geoiqtisadi maraqlar dairəsindən çıxaraq Vaşinqton üçün həyati əhəmiyyət kəsb edən geoməkana çevrildiyini açıb göstərir. Amerikanın İranla münasibətlərinin böhran həddinə çatdığı, bu ölkəyə hətta hərbi zərbə endirmək barədə söhbət getdiyi bir vaxtda Azərbaycan Prezidenti bəlkə də Vaşinqtonun gözləmədiyi bəyanatla çıxış etdi: “Azərbaycan heç zaman nə ABŞ, nə NATO-nun, nə də ki, başqa ölkələrin regiondakı hərbi geostrateji münaqişələri üçün meydan olmayacaq, İrana, yaxud digər qonşu ölkəyə hər hansı üçüncü qüvvənin hücumuna dəstək verməyəcək. Qonşularla etibarlı tərəfdaşlıq münasibətlərini daim qoruyacaq və ərazisindən digər dövlətin hərbi məqsədlər üçün istifadəsinə icazə verməyəcək”. Müəllif yaranmış soyuqluğun, Vaşinqtonun məyusluğunun səbəbini Azərbaycanın tam müstəqil və balanslı xarici siyasət yürütməsi ilə izah edir və gördüyünüz kimi, bu fikri tutarlı fakt və arqumentlərlə əsaslandırır. Belə fundamental, dərin təhlilə əsaslanmış yanaşma kitabın, demək olar, bütün bölmə və fəsilləri, toxunulan hər bir mövzu üçün xarakterikdir.

Müəllifin toxunduğu çoxsaylı mövzular arasında Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi ilə bağlı geosiyasət də aparıcı yer tutur. Professor Əli Həsənov problemi beynəlxalq, regional maraqlar və Azərbaycanın ərazi bütövlüyü kontekstində nəzərdən keçirir. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin tarixi köklərindən başlayaraq bu günümüzədək cərəyan edən hadisələrin fonunda aparılan təhlil və şərhlər yetərincə dolğun olduğu, heç bir mühüm sənəd, müzakirə və görüş diqqətdən yayınmadığı üçün əlavə mənbə axtarmağa ehtiyac qalmır. Oxucuya keçmiş sovet rəhbərliyinin ermənipərəst siyasəti, münaqişənin BMT Təhlükəsizlik Şurasında müzakirəsi, ATƏT-in Minsk qrupunun yaradılması və fəaliyyəti, həmsədrlərin və münaqişə tərəflərinin mövqeyi, bəzi beynəlxalq təşkilatların və dünya dövlətlərinin nümayiş etdirdikləri ikili standartlar, eyni zamanda, Azərbaycanın bu istiqamətdə diplomatik fəaliyyətinin nəticələri barədə mahiyyət etibarilə ən zəruri məlumatlar çatdırılır. Müəllif öz şərhlərini bir qayda olaraq tanınmış politoloqların, məsələn, Rusiya İctimai-Siyasi Tədqiqatlar Mərkəzinin direktoru Vladimir Yevseyev kimi siyasətşünas və ekspertlərin fikir, rəy və proqnozları ilə əsaslandırır. Bu və digər məqamlar kitabın bir dərslik və mötəbər məlumat mənbəyi kimi dəyərini daha da artırır.

“Azərbaycanın milli təhlükəsizlik siyasəti: əsas milli maraqları, geosiyasi kodu və təhlükəsizlik perspektivləri” adlanan növbəti fəsil bir növ bu mövzunun davamı sayıla bilər. Milli təhlükəsizliyimizin nəzəri əsaslarının müstəqil dövlətimizin banisi Heydər Əliyevin 1993-2003-cü illərdəki ayrı-ayrı çıxışlarında əksini tapdığını vurğulayan müəllif bunun ardınca diqqəti müasir dövrə yönəldir: “Azərbaycan Prezidenti İlham Əliyev ölkənin milli maraqları ilə bağlı dövlət siyasətini formalaşdırarkən bir çox iqtisadi, siyasi, ideoloji, coğrafi, mədəni və digər amilləri, daxili siyasi maraqları, müxtəlif siyasi qüvvələrin manevrlərini, beynəlxalq aləmin mümkün reaksiyalarını, Ulu Öndərin təhlükəsizliklə bağlı zəngin irsini nəzərə alaraq ölkə vətəndaşlarının milli iradəsini və dövlətin ali təhlükəsizlik maraqlarını rəhbər tutmuşdur”. Fikir verirsinizmi, bu amillər və prinsiplər bir neçə sətirdə necə lakonik, dəqiq əksini tapır.

Münaqişə və onun həlli ilə bağlı Azərbaycanın prinsipial mövqeyini 1993-2003-cü illərdə ulu öndər Heydər Əliyev, 2003-cü ildən etibarən isə Prezident İlham Əliyev nüfuzlu beynəlxalq və regional təşkılatların tribunalarından dəfələrlə səsləndiriblər. Professor Əli Həsənov bu bəyanatları şərh edərkən ən mühüm məqamlar üzərində dayanır, onların beynəlxalq ictimaiyyətin məlumatlandırılması baxımından əhəmiyyətinə diqqət çəkir. Prezident İlham Əliyevin 2004-cü il aprelin 29-da  Avropa Şurası Parlament Assambleyasının yaz sessiyasındakı böyük əks-səda doğurmuş çıxışı ilə bağlı qeydlər buna xarakterik misal ola bilər.

Kitabda təhlükəsizlik siyasətinin əsas məqsəd və vəzifələri, təhlükəsizlik mühitinin formalaşdırılması və beynəlxalq imicin qazanılması, hərbi təhlükəsizlik siyasəti və günümüz üçün aktual olan digər məsələlər də sistemli şəkildə və məntiqi ardıcıllıqla əksini tapır. Eyni zamanda, sərhədlərin delimitasiyası ilə bağlı son vəziyyət barədə ətraflı təhlillər verilir. Bu və digər təhlillər, şərhlər zamanı müvafiq statistik məlumatlardan, çeşidli informasiyalardan, xəritələrdən yerli-yerində istifadə olunması mövzunun daha yaxşı qavranılması, oxucuya yetərincə bilgi verilməsi baxımından təqdirəlayiqdir.

Əlbəttə, kiçik bir yazıda böyük bir dövrü əhatə edən, geosiyasətin geniş spektrinin və prioritetlərinin  əks olunduğu kitab-dərsliyin bütün məziyyətlərindən söhbət açmaq mümkünsüzdür. Amma, zənnimcə, daha bir vacib məqamı qeyd etməmək olmaz. Müəllifin kitabda istifadə etdiyi türk, rus, ingilis dilində nəşr olunmuş mənbələrin və ədəbiyyatın, internet resurslarının, arxiv materiallarının bir çoxu oxucu üçün yenidir və Azərbaycanda elmi dövriyyəyə ilk dəfədir buraxılır.

Bu günümüzdə cərəyan edən geosiyasi proseslər, xüsusən tez-tez rastlaşdığımız ikili standartların ən qabarıq təzahürü olan Avropa Parlamentinin Azərbaycanla bağlı əsassız, qərəzli qətnaməsi insanları çox narahat edir, düşündürür və haqlı narazılıq doğurur. Gündəmə istər-istəməz belə bir sual çıxır: nə üçün, səbəb nədir? “Azərbaycanın geosiyasəti” kitabı bu hadisələrdən qabaq işıq üzü görsə də, onun səhifələrində bizi düşündürən bir çox suallara cavablar tapmaq mümkündür. Kitabın əsas üstün cəhətlərindən biri də məhz aktuallığı, yaşadığımız dövrün, müasir geosiyasətin nəbzini tutmasıdır.

Aslan ASLANOV
AZƏRTAC-ın baş direktoru