1917-ci il fevralın 23-də Petroqradda  fəhlələrin  tətil və nümayişləri ilə  başlanan demokratik  inqilab həmin ayın  28-də çarizmin  süqutu  ilə başa çatdı. Müvəqqəti hökumətin  qərarı ilə martın  3-də Cənubi  Qafqazda hakimiyyət  yeni  yaradılmış  orqana - Xüsusi  Zaqafqaziya Komitəsinə   verildi. Bu  komitə Dövlət Dumasında  regionun  milli  qruplarını  təmsil edən deputatlardan  ibarət  idi. Yerlərdə həmçinin fəhlə deputatları  sovetləri də yaradılmışdır . Bütün  bunlar  Rusiyanın  digər  yerlərində  olduğu kimi, Azərbaycanda da ikihakimiyyətliliyin olduğunu göstərirdi. 

Azərbaycanda  inqilabın  ilk ayları  müxtəlif siyasi  cərəyanların, partiyaların, sosial  təbəqələrin  müvəqqəti  hökumətə  etimad  göstərilməsi   və  onun  müdafiə  edilməsi  ilə  səciyyələndi. Bu  dövrdə  bolşevik, menşevik, eser partiyaların  komitələri  leqal  fəaliyyətlərini  bərpa etdilər. Fevral  inqilabının  qələbəsindən  sonra  “Müsavat”  Partiyası geniş  siyasi-təşkilati  fəaliyyətə  başladı.  Artıq  1917-ci  ilin payızında “Müsavat” Azərbaycanda  milli-demokratik  hərəkata  başçılıq edən  sinfi və  sosial  mövqeyindən asılı olmayaraq, cəmiyyətin müxtəlif  təbəqələrini  öz  arxasınca  aparan  güclü  siyasi  partiyaya  çevrildi. Monarxiyanın süqutundan  bir  neçə  gün  sonra  Gəncədə  Türk   Federalistlər  Partiyası yarandı. Bu  partiya  Rusiya  dövlətinin  muxtar  ərazilərin  federasiyasına  çevrilməsi  ideyası  ilə  çıxış  edirdi. Partiyanın  yaradıcısı  və  ideya rəhbəri  Nəsib  bəy Yusifbəyli  idi.

Fevral-burjua  demokratik  inqilabından  Azərbaycan  xalqı da çox şey gözləyirdi. Məmməd  Əmin  Rəsulzadənin  fikrincə, 1917-ci il  inqilabı  məhkum  siniflərə  hürriyyət, məhkum  millətlərə muxtariyyat  verəcəkdi. Muxtariyyat  ideyası ilk  dəfə Qafqaz müsəlmanlarının aprel ayında keçirilən  Bakı qurultayında  irəli sürüldü və 1917-ci ilin may ayında Rusiya  müsəlmanlarının Moskvada keçirilən qurultayında  müdafiə edildi.

Bolşeviklərin Petroqradda hakimiyyəti ələ alması, onların Azərbaycanda, xüsusilə Bakıda fəallaşmasına  səbəb oldu. Oktyabr ayının 31-də bolşeviklər Bakı Sovetinin təcili iclasının  çağırılmasına nail oldular. Burada onlar bir sıra mədən-zavod və ordu komitələri nümayəndələrinin iştirakı ilə hakimiyyəti   ələ almaq barədə qətnamə qəbul etdilər. Noyabr ayının 2-də həmin tərkibdə çağırılmış  Sovetin  iclasında  bolşeviklər  Bakıda  sovet hakimiyyətinin qurulduğunu  elan etdilər. Sovetin təkhakimiyyətliliyə  nail olmasına Bakının digər  siyasi  hakimiyyət  strukturları  (İctimai Təşkilatların İcraiyyə Komitəsi, Şəhər Duması) mane olurdu. Buna görə bolşeviklər  bu  hakimiyyət orqanlarını  ləğv etmək  məqsədilə yeni seçki qanunu qəbul etdilər.

   1917-ci  ilin sonu, 1918-ci ilin əvvəllərində Cənubi Qafqazda baş verən hadisələr mövcud siyasi şəraitə  həm də siyasi partiyaların fəaliyyətinə ciddi təsir göstərirdi. Bu dövrdə diyar şərti olaraq iki hissəyə  parçalanmışdır. Rusiya bolşevizminin dayağına çevrilməkdə olan Bakı şəhəri və Cənubi Qafqazın qalan ərazisi. 1917-ci ilin noyabrın 11-də Tiflisdə keçirilən müşavirədə Rusiya bolşevik hökumətinin hakimiyyətini tanımaqdan imtina edərək”, müstəqil Zaqafqaziya hökuməti yaratmaq  haqqında qərar qəbul etdi. Noyabrın 15-də  Zaqafqaziya  Komissarlığı  yaradıldı. Onun tərkibinə Azərbaycandan  F.Xoyski, M.Cəfərov, X.Məlikaslanov daxil oldular.  1917-ci il dekabrın 5-də Ərzincanda Zaqafqaziya komissarlığı ilə Türkiyə Hərbi Komandanlığı  arasında barışıq sazişi  bağlandı. Sazişə görə, Qafqaz cəbhələrindən qayıdan rus əsgərləri  Bakıdan keçərək, Rusiyaya getməli  idilər. Yolboyu onlar  Azərbaycan  kəndlərini  talan edir, Bakı Sovetinə xidmət etməyi  Vətənə qayıtmaqdan üstün tuturdular.

Rus ordusu öz silah və hərbi sursatını erməni və gürcülərə, Bakı  bolşeviklərinə verdiyindən Azərbaycan əhalisi silahlı düşmən  qarşısında əliyalın qalmışdı. Azərbaycan  fraksiyası  bərabər  silahlanmaq  tələbini  irəli sürdükdə, hökumət  geri qayıdan rus polklarından  birinin  tərksilah  edilib, silahlarının  azərbaycanlılara  verilməsinə  razılıq verdi. Buna uyğun olaraq, 1918-ci ilin  yanvarında  Şamxor  stansiyasından keçən  rus polku  tərksilah edildi.

Bakıda bolşeviklərin  və erməni  partiyalarının  əsas rəqibi  “Müsavat”  idi. Partiyanın  muxtariyyat  uğrunda  mübarizəsi və müsəlmanlar  arasında nüfuzunun artması Bakı Sovetini  bərk narahat edirdi. Mart ayının 30-da  Lənkərana  yola  düşmək  ərəfəsində  şəxsi  heyəti  müsəlmanlardan  ibarət  olan  “Evelina ” gəmisinin  bolşeviklər tərəfindən  tərksilah edilməsinə cavab olaraq  şəhər məscidlərində toplanan müsəlman əhalisi müsadirə edilmiş silahların qaytarılmasını tələb etdi. Bolşeviklər bu tələbin yerinə yetiriləcəyini vəd etsələr də, həmin günün axşamı Bakıda ilk atəşlər açıldı. Azərbaycanlılara  qarşı mart soyqırımı başlanana qədər özlərinin bitərəfliyini elan etmiş “Daşnaksütyun”və Erməni Milli Şurası sonradan Bakı Sovetini müdafiə etdi. Ermənilərin fitnəsi ilə hərbi gəmilər şəhərin müsəlmanlar yaşayan hissəsini top atəşinə tutdular. “Müsavat” liderləri kütləvi qırğının qarşısını almaq  məqsədilə martın 31-də Bakı Soveti İcraiyyə Komitəsi ilə danışıqlara başladılar. Buna baxmayaraq, şəhərin azərbaycanlılar yaşayan rayonları tamamilə məhv edildi və şəhərə hücum edən erməni daşnakları tərəfindən dinc əhaliyə qarşı  əsl soyqırımı  törədildi.

Azərbaycanda mart soyqırımını törətməklə erməni bolşevik qüvvələri qarşılarına daha böyük  məqsədlər qoymuşdular. Bunlardan ən əsası isə bütün Azərbaycanı işğal etmək idi. Lakin  1918-ci ilin may ayında Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin yaranması, milli dövlətçiliyin bərpası, Azərbaycanın ərazi bütövlüyü uğrunda  ölüm-dirim mübarizəsinin  başlanması düşmənlərin  bu planlarını pozdu. Belə ki, 1918-ci ilin fevralın 23-də Cənubi Qafqazın Ali hakimiyyət orqanı Zaqafqaziya Seymi yaradıldı. Lakin seymin tərkibinə daxil olan azərbaycan, gürcü və erməni fraksiyaları  arasında daxili və xarici siyasətin əsas məsələlərinə münasibətdə ciddi fikir ixtilaflarının olduğu aşkara çıxdı. 1918-ci ilin aprelin 22-də Zaqafqaziyanın  müstəqil  federativ respublika  elan edilməsi  bu ziddiyyətləri aradan qaldırmadı. Fraksiyalar arasında getdikcə güclənən çəkişmələr son nəticədə Seymin fəaliyyətini iflic vəziyyətinə saldı. Belə bir şəraitdə gürcülər Zaqafqaziya Seyminin tərkibindən çıxıb Gürcüstanın dövlət müstəqilliyini elan etmək qərarına gəldilər. 1918-ci ilin may ayının 26-da Zaqafqaziya Seymi özünün buraxıldığını elan etdi və həmin gün Gürcüstanın müstəqilliyi bəyan edildi. May ayının 27-də Seymin müsəlman fraksiyası Azərbaycan  Milli  Şurasını yaratdı. Qızğın mübahisələrdən sonra Azərbaycanın dövlət müstəqilliyinin elan olunması  haqqında qərar qəbul edildi. 1918-ci ilin may ayının 28-də  Milli Şuranın katibi Həsən bəy Ağayev tərəfindən oxunan İstiqlal Bəyannaməsində deyilirdi:

1. Azərbaycan tamhüquqlu  və müstəqil dövlətdir. Zaqafqaziyanın  cənub və şərq hissəsindən ibarətdir. Ali hakimiyyət Azərbaycan xalqına məxsusdur.

2. Müstəqil Azərbaycanın siyasi quruluş forması Xalq Cümhuriyyətidir.

 3. Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti beynəlxalq birliyin bütün  üzvləri, xüsusən həmsərhəd xalqlar və dövlətlərlə dostluq əlaqələri yaradacaq.

4. AXC öz sərhədləri daxilində millətindən, dinindən, ictimai vəziyyət və cinsindən asılı olmayaraq, bütün vətəndaşlarına tam vətəndaşlıq və siyasi hüquqlar verir.

5. AXC onun ərazisində yaşayan bütün xalqların sərbəst inkişafına şərait yaradacaq.

6. Müəssislər Məclisi çağırılana kimi bütün Azərbaycanın idarəsi başında xalq səsverməsi yolu ilə seçilmiş Milli Şura və onun qarşısında məsuliyyət daşıyan Müvəqqəti hökumət durur. 

Azərbaycan Milli Şurası həmin iclasında, eyni zamanda, bitərəf  Fətəli xan Xoyskinin  başçılığı ilə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin ilk Müvəqqəti hökumətinin tərkibini də təsdiq etdi.Yenicə yaradılmış Cümhuriyyət hökumətinin başçısı Fətəli xan Xoyski 1918-ci il may ayının 30-da bir sıra dövlətlərin xarici işlər nazirlərinə radioqram göndərərək Azərbaycanın müstəqil dövlət elan edildiyini bəyan etdi. Bir çox ölkələrə göndərilən həmin radioqramda  bildirilirdi ki, cümhuriyyət hökuməti müvəqqəti olaraqYelizavetpolda (indiki Gəncə), fəaliyyət göstərəcəkdir. Bundan əlavə, xarici işlər naziri Məmməd Həsən Hacınski Türkiyənin xarici işlər naziri Əhməd Nəsimi bəydən məxfi teleqramla xahiş etdi ki, Avropa dövlətlərinin paytaxtında olan türk səfirlikləri Azərbaycanın həmin ölkələrdəki nümayəndəlikləri  funksiyasını da öz üzərlərinə götürsünlər.

Cümhuriyyət xadimlərinin çox böyük tarixi xidməti bu idi ki, onlar yurdun şimalında Rusiya işğalından sonrakı dövrdə unutdurulmuş müqəddəs Azərbaycan möhürünü xalqa qaytardılar. Xalqın dirçəldilən yeni dövləti dünyanın siyasət meydanına Azərbaycan adı ilə qədəm qoydu. 1918-ci il iyun ayının 16-da Milli Şura və hökumət özünün  fəaliyyət mərkəzini  Tiflisdən Gəncəyə köçürdü. Gəncədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyət tarixində ilk  hökumət böhranı baş verdi. Bu zaman Batum müqavilələrinin şərtlərinə  əsasən, soyqırımına məruz qalan Azərbaycan xalqının köməyinə gələn və artıq Gəncədə olan Qafqaz İslam Ordusunun Baş Komandanı Nuru Paşa ilə Milli Şura üzvləri arasında fikir ayrılığı yarandı. Hökumətin inqilabi tədbirlər həyata keçirəcəyindən  ehtiyat edən Azərbaycan burjuaziyası və mülkədarları nümayəndələrinin işə qarışması nəticəsində Nuru Paşa ilə Azərbaycan Milli Şurası və hökuməti arasında ixtilaf yaranması vəziyyəti daha da ağırlaşdırdı. Çətinliklə qazanılmış istiqlalın itirilməsi təhlükəsi yarandı. İyun ayının 17-də Məmməd Əmin Rəsulzadənin başçılığı ilə Milli Şuranın  keçirdiyi qızğın müzakirələrdən  sonra böhran, çox çətinliklə aradan qaldırıldı. Ölkədə yaranmış real vəziyyəti və konkret tarixi şəraiti nəzərə alan Azərbaycan  Milli Şurası iyun ayının 17-də Gəncədə iki mühüm qərar qəbul etməyə məcbur oldu. Öz fəaliyyətini müvəqqəti olaraq dayandırdı və bütün hakimiyyətini Müəssislər Məclisi çağırılanadək Fətəli xan Xoyskinin sədrliyi ilə yaradılmış yeni ikinci Müvəqqəti hökumətə həvalə etdi.

Azərbaycan Milli Şurası çətinliklə əldə olunmuş istiqlalın itirilməsindən ehtiyat edərək, qərara aldı ki, qısa müddət ərzində Müəssislər Məclisi çağırılmalı, o vaxta qədər isə F.X.Xoyski hakimiyyəti öz əlində saxlamalı,  heç kimə güzəştə getməməlidir. Müvəqqəti hökumət 6 aydan gec olmayaraq  Müəssislər Məclisini çağırmalı idi. Azərbaycan Milli Şurasının 1918-ci il may ayının 27-dən iyun ayının 17-dək davam edən 20 günlük ilk fəaliyyəti dövründə cəmi 7 iclası keçirildi və bu iclaslarda, əsasən, 2 mühüm qərar qəbul edildi:

1. Azərbaycanın istiqlalı elan olundu və İstiqlal Bəyannaməsi qəbul edildi;

2. Fətəli  Xan Xoyski başda olmaqla, ilk Azərbaycan hökuməti formalaşdı və 1813-cü ildən sonra ilk dəfə olaraq, Azərbaycanın  müstəqil idarə olunmasına başlanıldı. Azərbaycanın bir hissəsi olan Şimali  Azərbaycanda respublika quruluşu yaradıldı.

1918-ci il iyun ayının 17-də hakimiyyətə gələn F.X.Xoyskinin başçılıq etdiyi Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti hökuməti  beynəlxalq və daxili aləmdə çətinliklər qarşısında olsa da, soyqırımı taleyini yaşayan Azərbaycan xalqını tarixin qanlı burulğanından çıxartmaq məsuliyyətini öz üzərinə götürməli oldu. Vəziyyəti daha da mürəkkəbləşdirən bu idi ki, Bakıda  Şaumyanın başçılıq etdiyi  bolşevik-daşnak rejiminin ermənilərdən ibarət olan silahlı qüvvələri Gəncəyə doğru yürüşə başlamışdı. Göyçay ətrafında  qanlı döyüşlər gedirdi. Belə bir şəraitdə təcili olaraq, müstəqil  Azərbaycanın dövlət quruculuğuna başlanıldı. Hökumət yaranmış vəziyyətdən çıxmaq üçün ilk günlərdən qəti tədbirlərə əl atdı.İyun ayının 19-da Azərbaycan ərazisində hərbi vəziyyət elan olundu. İyun ayının 21-də qırmızı parça üzərində ağ aypara və ağ  səkkizguşəli ulduz təsvir olunan bayraq  Azad Azərbaycanın dövlət rəmzləri kimi qəbul olundu.

(ardı var)

Gülgün ŞƏFİYEVA,
Ədliyyə Nazirliyi Ədliyyə
Akademiyasının elmi-tədqiqat
və məhkəmə presedenti şöbəsinin
baş məsləhətçisi, II dərəcəli ədliyyə qulluqçusu