Azərbaycan Respublikasında keçirilmiş 2013-cü il 9 oktyabr tarixli prezident seçkilərində hakimiyyətin mənbəyi olan xalq öz siyasi iradəsini ifadə edərək cənab İlham Əliyevə etimad göstərmiş və növbəti 5 il müddətinə onu dövlətin başçısı seçmişdir. Yüksək elektorat  fəallığı ilə keçirilən  prezident seçkilərini dünyanın 100 ölkəsindən 1295  nəfərlik nüfuzlu müşahidəçi və ekspertlər qrupu izləmişdir. Faktiki olaraq beynəlxalq müşahidəçilərin mütləq əksəriyyəti seçkiöncəsi vəziyyəti, seçki prosesini və onun nəticələrini  demokratiya yolunda irəliyə doğru atılmış mühüm addım kimi dəyərləndirmişlər.

Azərbaycan Respublikası Prezidenti Administrasiyasının rəhbəri, akademik Ramiz Mehdiyevin Azərbaycanın bir sıra informasiya agentliklərinə müsahibəsində qeyd etdiyi kimi, seçkiləri təkcə MDB dövlətlərindən 400-dən çox müşahidəçi və ekspert izləmişdir. Beynəlxalq Mərkəzçi Demokratlar Təşkilatının Asiya-Sakit Okean Konfransını 50-dən çox, Asiya Siyasi Partiyalar Beynəlxalq Konfransını təxminən 20 müşahidəçi, Latın Amerikası və Karib hövzəsi Dövlətlərinin Siyasi Partiyalarının Daimi Komissiyasını 10 nümayəndə, Türkdilli Dövlətlərin Parlament Assambleyasını 10 müşahidəçi, İslam Əməkdaşlıq Təşkilatını 5 müşahidəçi təmsil etmişdir. Seçkiləri müşahidə edənlər arasında Qara dəniz Hövzəsi Ölkələrinin İqtisadi Əməkdaşlıq Təşkilatının Parlament Assambleyasının, Rusiya İctimai Palatasının, onlarca dövlətin mərkəzi seçki komissiyalarının, habelə Asiya və Okeaniya, Afrika dövlətlərinin, Bakıda akkreditə edilmiş diplomatik nümayəndəliklərin təmsilçiləri vardır. Onların rəyləri müsbətdir.

Akademik  Ramiz Mehdiyev xüsusi olaraq vurğulamışdır ki, Avropa Parlamentinin, Avropa Şurasının nümayəndələri, ATƏT-in fəaliyyətdə olan sədri Leonid Kojara, ATƏT-in Demokratik Təsisatlar və İnsan Haqları Bürosunun Parlament Assambleyası missiyalarının əlaqələndiricisi Mişel Vuazen, Aİ-nin xarici işlər və təhlükəsizlik siyasəti üzrə ali nümayəndəsi Ketrin Eşton, Avropa İttifaqının genişlənməsi məsələləri və Avropa qonşuluq siyasəti üzrə komissarı Ştefan Füle, digər səlahiyyətli nümayəndələr Azərbaycanı ədalətli və şəffaf seçkilər keçirilməsi münasibətilə təbrik etmiş, ölkəmizin demokratik dəyərlərə sadiqliyini xüsusi vurğulamışlar.

Seçki mütəxəssisləri və siyasətçilər bu qənaətdədirlər ki, istənilən ölkədə keçirilən seçkilərin müsbət cəhətləri nə qədər çox olsa da, heç bir seçki prosesi ideal şəkildə başa çatmır. Bu məntiqi dünyanın ən çox demokratik təcrübəsi olan ölkələrinə də çəkinmədən tətbiq etmək mümkündür. Hətta ABŞ ekspertləri səmimi şəkildə etiraf edirlər ki, Birləşmiş Ştatların özündə belə istənilən seçkidə çoxsaylı səhvlər və qanun pozuntuları qeydə alınır. Fikrimizi bilavasitə ABŞ mətbuatına və amerikaşünas mütəxəssislərin qeydlərinə əsasən davam etdirək.

Birincisi, dünyanın heç bir ölkəsində ABŞ-dakı qədər arxaik, qüsurlu və ciddi islahatlara ehtiyacı olan seçki sistemi yoxdur. Faktiki olaraq ABŞ-da prezidenti seçicilər-xalq deyil, seçici kollegiyaları seçir. Elektorat seçici kollegiyalarını, onlar da öz növbəsində prezidenti seçirlər. Hər ştatın Nümayəndələr Palatasında və Senatda təmsilçisi qədər seçici kollegiyası vardır. ABŞ Konstitusiyasına görə, seçici kollegiyalarının mütləq əksəriyyətinin səsini, yəni 270-dən az səs toplamayan namizəd prezident seçilmiş olur. Bir daha vurğulayırıq: 315 milyon əhalisi olan ABŞ-da xalq deyil, 538 nəfər  seçici kollegiyası ölkənin növbəti prezidentinin kimliyini müəyyən edir. Onların mənsub olduğu partiyanın deyil, rəqib partiyanın namizədinə səs verdiyi hallar da ABŞ seçki prosesində qeydə alınmış analaşılmazlıqlar sırasındadır. ABŞ-ın yalnız 24 ştatında seçici kollegiyası üzvünün qeyri-adekvat davranışına görə müvafiq cəza nəzərdə tutulur. Hələ indiyədək belə cəza üsulu praktikada tətbiq edilməmişdir. Əgər prezidentliyə namizədlərdən heç biri lazım olan qədər səs toplamasa, bu halda Nümayəndələr Palatası müqayisədə ən çox səs toplayan iddiaçını prezident elan edir.

ABŞ seçki sisteminin qeyri-ənənəviliyinin digər bir göstəricisi onunla bağlıdır ki, seçkilərdə ölkə miqyasında xalqın səsini daha az  toplayan namizəd seçici kollegiyalarının daha çox səsini ala bilər və prezident seçilə bilər. Belə hal ABŞ-da 3 dəfə qeydə alınmışdır: 1876-cı ildə Respublikaçılar Partiyasının namizədi Raterford Heyz 185 seçici kollegiyasının səsini qazanmaqla (4034311 (47,95%) seçici səsi)  prezident seçilmişdi. Onun rəqibi Samyuel Tilden isə cəmi 1 səs az seçici kollegiyasının səsini (184 səs) qazandığından, ölkə miqyasında daha çox səs toplamasına (4288546 (50,97%-seçici səsi) baxmayaraq, məglub statusunda qalmışdır. 1888-ci ildə respublikaçı Bencamin Harrison 233 seçici kollegiyasının səsini toplamaqla (5443892 (47,82%)-seçici səsi) prezident seçilmişdi. Rəqibi Qrover Klivlend 168 seçici kollegiyasının səsini toplasa da, ölkə miqyasında daha çox seçici səsinə (5534488 (48,62%) malik olmasına baxmayaraq, ABŞ-ın qeyri-adi seçki sistemi səbəbindən məğlub statusu ilə barışmalı olmuşdur.

Nəhayət, eyni ədalətsizliyin növbəti nümunəsi : 2000-ci ildə demokrat Albert Qor da ölkə miqyasında daha çox seçici səsi (50 992 335) toplamasına baxmayaraq, 266 seçici kollegiyasının səsinə malik olduğundan  daha az seçici səsi toplamış (50 455 156) Corc Buş 271 seçici kollegiyasının səsi hesabına prezident  seçilmişdir.  Bəs ədalətsizliyin  baş verməsinin səbəbi nədir? Səbəb yenə də ABŞ seçki sisteminin daxili “erroziyası” ilə bağlıdır.  Məsələn, kiçik Vayominq ştatının 428 224 nəfər seçicisi vardır və 1 nəfər seçici kollegiyasına düşən seçicinin sayı 142 741 nəfər təşkil edir. Böyük Nyu-York ştatında 15 053 173 nəfər seçici vardır. Burada isə 1 nəfər seçici kollegiyasına düşən  seçicilərin sayı 519 075 nəfərə bərabərdir. Fərq göz qabağındadır. Deməli, 1 seçici kollegiyasına malik olmaq üçün ştatlar kifayət qədər fərqli  sayda elektorata malik olmalıdırlar. Bu vəziyyət yuxarıda nümunə gətirdiyimiz seçici səsi-seçici kollegiyası arasındakı məlum ziddiyyəti şərtləndirir və nəticədə obyektivlikdən uzaq olan prezident seçkilərinə “yaşıl işıq” yandırmış olur.

Bu sistemin ən çox tənqidə məruz qalan digər xüsusiyyətinə nəzər salaq. Bu, “səslər qalibə verilir” prinsipidir.  Bu prinsipin mahiyyətini konkret nümunə əsasında izah  edək. Məsələn, ABŞ-ın əhalisinin sayına görə ən böyük ştatı olan Kaliforniyada 2012-ci ilin nəticəsinə görə, 27 958 916 nəfər seçici və 55 seçici kollegiyası vardır. Deməli, bu ştatda əgər demokrat namizəd 30 seçici kollegiyası səsi toplayarsa, bu halda rəqibinin topladığı 25 seçici kollegiyası səsi onun əlindən alınır və daha çox səs toplayan namizədə verilir. Başqa sözlə, demokrat namizədin hesabına bütün 55 səs keçmiş olur. Hesab edirik ki, bu, kifayət qədər ədalətsiz yanaşmadır.

İkincisi, siyasi plüralizmin olmaması ABŞ seçki sisteminin ən böyük qüsurlarından biridır. Burada faktiki olaraq “üçüncü” partiyadan namizədin prezident seçilməsi qeyri-mümkündür. ABŞ-da federal səviyyədə 38 partiya qeydiyyatdan keçmişdir. 2012-ci il prezident seçkilərində müxtəlif ştatlarda 32 namizəd irəli sürülmüşdü. Onlardan yalnız 4 nəfərin adı qalib gəlmək üçün kifayət edəcək sayda ştatın seçki bülleteninə salınmışdı. Həmin namizədlər fəaliyyətdə olan prezident Barak Obama (Demokratlar Partiyası), Massaçusets ştatının keçmiş qubernatoru Mitt Romni (Respublikaçılar Partiyası), Nyu-Meksiko ştatının keçmiş qubernatoru Heri Conson (Libertarian partiyası-48 ştat və Kolumbiya federal dairəsinin seçki bülleteninə salınmışdı) və  Cill Stayn (Yaşıllar partiyası-38 ştatın və Kolumbiya Federal dairəsinin bülleteninə adı daxil edilmişdi). Real olaraq isə ABŞ seçki sistemi növbəti dəfə yalnız 2 namizədin mübarizə aparmasına imkan vermişdi. Onlar demokrat Barak Obama və respublikaçı Mitt Romni olmuşdur.

Üçüncüsü, seçicilərin qeydə alınması çoxsaylı hüquq pozuntuları ilə müşaiyət olunur. 2012-ci ilin əvvəlində hər beş nəfərdən bir amerikalının adının seçici siyahısına düşməməsi, 24 milyon seçici haqqında məlumatın qeyri-dəqiqliyi, 2,5 milyon vətəndaşın eyni zamanda bir neçə ştatda qeydə alınması faktları bəllidir. Seçici siyahılarında 1,8 milyon “ölü canlar”ın olması faktı da artıq sirr deyildir. Məlum olduğu kimi, ABŞ-da istifadə üçün daxili pasport yoxdur. Məsələn, sürücülük vəsiqəsini  pasport statusunda istifadə etmək olar. Ona görə də seçki məntəqələrində şəxsiyətin kimliyini müəyyən etməklə bağlı vahid yanaşma meyarı yoxdur. 19 ştatın seçki məntəqlərində, ümumiyyətlə, şəxsiyyətin kimliyini müəyyən etməklə bağlı suallar verilməmiş, sadəcə siyahıda adlarını axtarmaqla kifayətlənmişlər. Daha 16 ştatda isə seçicinin şəkli olmadığı sənədlərlə səsvermədə iştirakına icazə verilmişdir. Statistikaya görə, əsasən, aztəminatlı ailələrə mənsub olan 11 milyon amerikalı seçicinin  üzərində şəkli olan və səsvermə hüququ verən sənədi olmamışdır. Bu məsələ ABŞ-da kəskin diskusiyalara səbəb olmuşdur. Respublikaçılar həmin sənədlərin verilməsinin qəti tərəfdarı kimi çıxış etsələr də, demokratlar əks mövqedən çıxışları ilə yadda qalmışlar. Onu da qeyd edək ki, bəzi ştatlarda seçicini belə sənədlə təmin etmək funksiyasını yerinə yetirən ofislər ayda bir dəfə fəaliyyət göstərmişlər. Bu halın özü hakimiyyətə siyasi opponentlərini süni yolla seçki prosesindən uzaqlaşdırmaq üçün əlavə imkanlar vermişdir.

Beləliklə, ABŞ-da 2012-ci il 6 noyabr prezident seçkilərində səsvermə hüququna malik 26 milyon vətəndaş seçici kimi qeydə alınmamış, 5,9 milyon vətəndaş cinayət törətməkdə ittiham olunduğundan səsvermə hüququndan məhrum edilmiş və nəhayət 6 milyon vətəndaş öz adını seçici siyahısında tapa bilməmişdir.

Dördüncüsü, prezident seçkilərinin keçirilməsi üzrə mərkəzi müstəqil orqanın olmaması ABŞ seçki sisteminin əsas cəhətlərindən biridir. ABŞ-da bu məqsədlə 2 federal seçki komissiyası fəaliyyət göstərir. Federal Seçki Komissiyası seçkilər haqqında federal qanunların, əsasən, maliyyə sahəsində yerinə  yetirilməsinə nəzarəti həyata keçirir. Seçkilərə Dəstək Komissiyası isə (məşvərətçi orqandır) federal seçki qanunvericiliyinin həyata keçirilməsi prosesini müşahidə edir,  vəsaitlərin paylanmasını təmin edir. Hər iki komissiya ikipartiyalı əsasda formalaşır. Yeri gəlmişkən, “Federal seçki prosesinin islahatları haqqında” Karter-Beyker hesabatında (2005-ci il) seçki orqanlarının qeyri-partiya mənsubiyyəti bazasında formalaşdırılmasına dair təkliflər ölkədə ciddi müzakirələrə səbəb olsa da, bu məsələdə dəyişikliyə gətirib çıxarmamışdır. Bu sahədə ikipartiyalı dominantlıq hökm sürməkdədir və bir çox hallarda bu davranış tərzi partiyalararası lüzumsuz ziddiyətlərə yol açır və seçki prosesinə mənfi təsir göstərir. 2012-ci il prezident seçkilərində federal seçki komissiyaları partiyalardaxili anlaşılmazlıqlar və hər iki partiyanın bu komissiyalarda bərabər təmsilçiliyi ucbatından öz funksiyalarını faktiki olaraq yerinə yetirə bilmədilər. Bu fakt, yeri gəlmişkən, ATƏT-in müvafiq bürosunun həmin seçkilərin nəticələri ilə bağlı hesabatında da qeyd olunmuşdur.

Beşincisi, ABŞ-da seçki prosesinin maliyyələşdirilməsi sahəsində qanunvericilik bazası sağlam siyasi rəqabətə imkan vermir. Məlum olduğu kimi, ABŞ Ali Məhkəməsi prezident seçkilərinə özəl maliyyə dəstəyinə məhdudiyyətlər qoyulmasını qanunazidd hərəkət kimi tövsif etmişdir. Bununla bağlı ABŞ-da çoxsaylı tənqidi yanaşmalar vardır. Bu yanaşmalarda qeyd olunur ki, qanunvericiliyin qeyri-təkmilliyi səbəbindən seçki prosesinə olduqca böyük vəsaitlər xərclənir və faktiki olaraq güclü maliyyə dəstəyinə malik olmayan namizədlər seçki prosesinin autsayderinə çevrilirlər. Onu da qeyd edək ki, ilk dəfə hər iki prezidentliyə namizəd dövlətin verdiyi maliyyə vəsaitlərini götürməkdən imtina etmişlər və bununla da özəl pulların seçki marafonuna təsirini  maksimuma qaldırmışlar. Yalnız Respublikaçılar Partiyasının ilkin namizədlərindən olan Baddi Remer praymerizdə iştirak üçün dövlət büdcəsindən 91,2 milyon dollar vəsait götürmüş və sonra prezident seçkiləri prosesindən çıxmalı olmuşdur.

Beləliklə, seçki prosesinin təşkilinə və onun keçirilməsinə amerikasayağı bazar-kommersiya yanaşmasının hegemonluğu seçicilərin öz iradəsini sərbəst ifadə etmələri yolunda ciddi maneəyə çevrilmişdir və heç bir halda ölkədə demokratik seçkilər institutunun formalaşmasının indikatoru ola bilməz. Ölkədə aparılan ictimai sorğuların nəticələri göstərir ki, hər 7 nəfərdən bir amerikalı bu vəziyyətin saxlanmasının əleyhinədir.

Altıncısı,  ABŞ-da erkən səsvermələr seçki prosesinin qeyri-obyektiv keçirilməsinə münbit şərait yaradır. 2012-ci ildə ABŞ-ın 32 ştatında erkən səsvermə hüququ qanunvericiliklə təsbit olunmuşdur.  Məsələn, 2012-ci ilin 6 noyabr seçkiləri ilə bağlı Ayova ştatı birinci olaraq sentyabrın 27-də səsverməyə başladı. Oktyabrın 2-də Ohayo ştatı anoloji addımı atdı. Oktyabrın 15-də ABŞ-ın birinci xanımı Mişel Obama erkən səsvermə hüququndan istifadə etdi. Oktyabrın 25-də isə Barak Obama da erkən səsvermə hüququnu reallaşdırdı və seçiciləri onun nümunəsini təkrarlamağa çağırdı. Beləliklə, Barak Obama erkən səsvermə hüququndan  yenidən prezident seçilmək üçün seçkiqabağı təbliğat-təşviqat kampaniyasında istifadə edən ilk ABŞ prezidenti oldu.

Heç şübhəsiz, erkən seçki hüququnu reallaşdıran seçici ən azı seçkiyə qədər bir ay müddətində baş verən proseslərin onun seçiminə etdiyi təsirin fərqində olsa da, “eyni suya iki dəfə girməyin qeyri-mümkünlüyü” ilə barışmağa məhkumdur. Məsələn, seçkiqabağı teledebatlardan sonra seçicinin mövqeyində dəyişiklik baş verə bilər, seçimini bu və ya digər namizədin xeyrinə xəyalən dəyişə bilər. Lakin onu reallaşdıra bilməz, çünki artıq erkən seçkilərə qatılmış və seçki hüququndan istifadə etmişdir.

ABŞ-ın 21 ştatında seçici niyə erkən səsverməyə qatıldığı ilə bağlı izahat verməlidir. 27 ştatda isə heç bir izahat vermədən poçt vasitəsilə erkən səsverməni reallaşdırmaq mümkündür. 2 ştatda–Oreqon və Vaşinqtonda erkən səsvermə yalnız poçt vasitəsilə hayata keçirilir. ABŞ-ın 31 ştatında distant səsvermədə elektron texniki vasitələrdən istifadəyə icazə verilir. Bu halda kağız seçki bülleteninin faksla göndərilməsi və ya elektron poçtdan istifadə edilməsi praktikası tətbiq olunur. Etraf etmək lazımdır ki, səsvermə prosesində istifadə edilən hər bir texnologiyanın etibarlı olacağına tam təminat yoxdur və bu halda gizli səsvermə hüququnun pozulması üçün münbit şərait yaranmış olur.

Beləliklə, 2012-ci il prezident seçkilərində seçicilərin təxminən 33%-nin  erkən səsvermə praktikasından istifadə etdiyi reallığını nəzərə aldıqda, nəticənin obyektivlik əmsalını xüsusi olaraq şərh etməyə lüzum qalmır.

Yeddincisi, ABŞ-da seçki prosesində “üçüncü” partiyalara təzyiq və işəgötürənlərin öz əməkdaşlarını “düzgün səsverməyə” məcbur etməsi halları reallıqdır. Bu hallar 2012-ci il prezident seçkiləri üçün də xarakterik olmuşdur.  Məsələn, Yaşıllar Partiyasından prezidentliyə namizədliyi rəsmi olaraq qeydə alınmış Cill Stayn 2012-ci oktyabrın 16-da polis tərəfindən  həbs olunmuşdur. O, Nyu-Yorkda Barak Obama və Mitt Romni arasında teledebatın keçirildiyi ərazidə oturaq piket keçirdiyi üçün cəzalandırılmışdır. Yaşlı xanım olan ekoloq-namizəd “üçüncü” partiyaların namizədlərinin  teledebatlara buraxılmamasına etirazini bildirmək üçün bu addımı atdığını əsaslandırmaq istəsə də,  ictimai asayişi pozma ittihamı ilə 8 saat qolubağlı polis məntəqəsində saxlanılmışdır. Onu 15 sutka həbs və ya 250 dollara qədər cərimə gözlədiyi haqqında məlumatlandırmışlar.

Seçki prosesində şirkət rəhbərlərinin öz işçilərini bu və ya digər namizədə səs verməyə məcbur etdikləri hallar da kifayət qədər geniş yayılmışdır. Məsələn,"Koch İndustries" konqlomeratının sahiblərinın “düzgün” səsvermə ilə bağlı 50 min əməkdaşına xüsusi gizli məktublar ünvanladıqları faktı daha məxfi deyildir. Məktubda qeyd olunurdu ki, seçim hər kəsin şəxsi işidir, lakin birmənalı olaraq xəbərdarlıq edilirdi ki, Barak Obama qalib gələcəyi təqdirdə iş yerlərində ixtisarlar labüd olacaqdır.

Anoloji məzmunlu məktubları öz əməkdaşlarına  Respublikaçılar Partiyasının namizədini müdafiə edən  “Westgate Resorts” hotellər şəbəkəsinin və “ASG Software Solutions” kompyuter firmasının rəhbərləri də göndərmişlər. Bu faktlar, heç şübhəsiz, ABŞ vətəndaşlarının seçki hüquqlarının açıq şəkildə pozulduğunun və çirkli texnologiyaların nəhəng aysberqinin yalnız görünən hissələridir.

Nəhayət, ABŞ-da seçki prosesində beynəlxalq müşahidəçilərin iştirakı formal xarakter daşıyır və çoxsaylı məhdudiyyətlərlə müşahidə olunur. Yalnız Missuri, Nyu-Meksika və Cənubi Dakota ştalarında, o cümlədən Kolumbiya federal dairəsində beynəlxalq müşahidəçilərin seçki prosesini izləmələrinə icazə verən qanunlar qəbul edilmişdir. Beynəlxalq müşahidəçilər öz fəaliyyətlərində beynəlxalq hüququn ümümi qəbul edilmiş prinsiplərini deyil, məhz ABŞ-ın hüquqi aktlarını əsas götürməyə məcburdurlar. Fikrimizin təsdiqi kimi, Texas ştatının prokuroru Qreq Ebbotun bəyanatını misal gətirə bilərik. Prokuror ATƏT DTİHB-in tərkibində olan müşahidəçilərin seçki məntəqlərinə 30 metrdən artıq yaxınlaşacağı təqdirdə onların cinayət məsuliyyətinə cəlb ediləcəkləri barədə xəbərdarlıq etmişdir. Həmin qurumun rəhbərinə prokurorun ünvanladığı məktubdakı aşağıdakı fikirlər xüsusi olaraq diqqəti cəlb edir: “Əgər ATƏT-in üzvləri öz demokratik sistemlərini yaxşılaşdırmaq üçün ABŞ seçki hüququ haqqında daha çox öyrənmək istəyirlərsə, bu halda Texas hakimiyyəti ilə müzakirələr aparmalıdırlar. ABŞ-ın hüdudları kənarından gəlmiş qrup və ya ayrı-ayrı şəxslərin bizim seçki prosesinə təsir etmək və ya ona müdaxilə etmək hüququ yoxdur.”

DTİHB-in seçki prosesində şəxsiyyət vəsiqələrindən istifadənin vacibliyi ilə bağlı iradına  Texas prokurorunun orijinal cavabına diqqət yetirək: “ATƏT-in öz mövqeyi ola bilər, lakin bu mövqe ABŞ ərazisində heç bir hüquqi qüvvəyə malik deyildir”. Sitatın sonu.

Zənnimizcə, ATƏT-ın DTİHB və ABŞ Dövlət Departamentinn Azərbaycanda keçirilən prezident seçkilərinin demokratikliyini şübhə altına alan məlum mövqeləri fonunda bu sitat ibrətamizdir və böyük siyasi məna kəsb edir. Başqa sözlə, bu yerdə əlavə şərhə ehtiyac qalmır. Hər şey gün kimi aydındır.

Elman NƏSİROV,

 Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Dövlət İdarəçilik  Akademiyasının  Siyasi Araşdırmalar İnstitutunun direktoru,

siyasi elmlər doktoru, professor