Yaxın Şərq regionunda baş verən proseslər burada yaşayan xalqların mütləq monarxiyadan imtina arzusunu ifadə edir

Yaxın Şərq regionu özünün ənənəvi ilahi konsepsiyaları ilə,  unikal  coğrafi adaları bir-birinə bağlayan və oxşar  siyasi sistemlərdə    institutlaşmış  dövlətlərlə əhatə olunmuşdur. Bu səbəbdən Yaxın Şərq ölkələrində baş verən proseslər  xaraktercə  bir-birindən  fərqlənmir.

İlahi konsepsiyaların ruhu Yaxın Şərqi müxtəlif formalara salır və  regionda tarixi  ideoloji proseslər eyniliklə davam edir. Digər tərəfdən, Qərblə  Şərq burda tarixi proseslərin ruhuna uyğun olaraq  eyni həyacanla mübarizə aparır.

Xüsusilə, Yaxın Şərq ölkələrinin  ayrı-ayrılıqda daxili ideoloji sistemi, beynəlxalq siyasətə təsir etmək imkanları və ən əsası, müsəlman ölkələrinin əhatəsində olan İsrailin Qərb dövlətləri ilə, xüsusilə ABŞ-la sıx əlaqəsi  regionda unikal vəziyyət yaratmışdır. Paralel olaraq ərəb coğrafiyasında baş verən inqilablar da öz növbəsində regionda maraqları olan geosiyasi mərkəzləri həyəcanlandırmaqdadır.  

Bütün bu amillər regionda təhlükəsizlik riskini artırmışdır. Beynəlxalq siyasətdə region ölkələri, müxtəlif qütblərin təsir dairəsinə qapanmışdır. Hazırda panislamizm, bununla paralel,  praqmatik demokratiya və s. ideoloji paradiqmalar böyük bir regionu  sistemsizlik və gərginlik içərisində saxlayır. Xüsusilə İsrail — Fələstin münaqişəsi, Yaxın Şərq regionunda beynəlxalq siyasəti ikiyə bölmüşdür. Bu proseslər həm də geosiyasi mərkəzlər arasında  mübarizəyə səbəb olmaqdadır. Digər  tərəfdən, nəzərə almaq lazımdır ki,  burada uzun illər  bir-birinə qarşı mübarizədə ixtisaslaşmış  ideoloji təmayyüllər və onların siyasi institutları mübarizə aparır.

Misirdə müsəlman qardaşları, təxminən, bir əsrə yaxın idi ki,  dünyəvi sistemə qarşı özünün teokratik ideyalarını konsepsiyalaşdıraraq mübarizə aparırdı. Təbii ki,  bu  mübarizə nə vaxtsa öz məntiqi sonluguna qovuşmalı idi. Nəhayət, teokratlar və yaxud da başqa adla desək, mühafizəkar demokratalar uzun müddətli  ideoloji  mübarizədən  qalib çıxdı.  Deməli, Misir inqilabı   çoxmənalı ideoloji  səbəblərlə izah edilməli, regionun ideoloji paradiqmaları  nəzrdən keçirilməlidir. Misir inqilabın ideoloji xarakteri  və  siyasi  sistemlə əlaqəsi təhlil edilməlidir. Çünki inqilabi  proseslərin mərkəzində, yalnız  demokratiya və  azadlıq kimi  elementlər dayanmamışdır.

Proseslərdə  parallel olaraq həm də uzun müddətdir davam edən dərin ideoloji  mübarizə hiss edilirdi.  Bu, daha çox  həm də ideoloji qüvvələr arasında hakimiyyət uğrunda mübarizə kimi xarakterizə edilməlidir.  Biz bu faktı  Misirdə baş vermiş inqilabdan  dərhal sonra  müşahidə edə bildik. Məsələn, Misirdə baş vermiş inqilabdan və Hüsnü Mübarəkin devirilməsindən  sonra gözləmək olardı ki, yeni qüvvələr demokratik prinsiplərlə siyasi sistemi təşkil edəcək və  konstitusiya islahatları sürətlə  dəstəklənəcəkdir.  Ancaq bu gözlənilənlərin əksinə, müsəlman qardaşlarının mühafizəkar siyasəti və davamlı güc göstərməsi, yeni narazılıqların əsasını qoydu.

Hazırda  proseslər eyniliklə davam edir.  Bu amil  həm də regionda  oxşar proseslərə president ola bilərdi ki bu  fakt özünü göstərməkdədir.  Ərəb coğrafiyasında, bütövlükdə, Yaxın Şərq və Afrika regionunda  baş verən proseslərə, əslində,daha çox etnik, dini münaqişələr  konteksindən baxmaq lazımdır. Suriya və Liviyada baş verən inqilabi proseslərin arxasında məhz bu motivlər dayanır.  Belə bir şəraitdə   regionda ümumi   təhlükəsizliyi və sabitliyi  təmin etmək prinsipcə  çətin görsənir.  Çünki, Yaxın Şərq dünyanın ən mürrəkəb regionudur.

Nəhayət, Suriyada  22 aydır davam edən vətəndaş müharibəsinə də bu  konteksdən yanaşmaq lazımdır. Yaxın Şərqdə, əslində, demokratiya ugurunda mübarizədən daha çox, etnik, dini-məhzəb konteksində vətandaş müharibəsi gedir. Hazırda bu müharibə bütün çılpaqlıgı ilə  Suriyada  yaşanır.    Qeyd edildiyi kimi, Yaxın Şərq və Afrika regionunda  daha çox mühafizəkar islamçılarla  və qərpərəst ultura millətçilər arasaında vətandaş müharibəsi gedir. Suriya, Livan,  Liviya,  Əlcəzair və Tunis  kimi ölkələr regionun xarakterini və ümumi vəziyyətin  fantasmaqorik təhlilini bir çox tərəfdən izah etmişdir. Hətta, İraqda son vaxtlar mərkəzi hökümətlə ölkənin şimaladakı kürd muxtariyyəti arasında narazılıqlar nəzərə almaq lazımdır ki, bu hadisələr böyük Orta Şərq projesinin tərkib hissəsi kimi baş verir və İraqın  mərkəzi  idarəetmə sistemində məzhəb konteksində ideoloji fikir ayrılıqları bunu sübut edən amillərdəndir.  Hətta, İraqda  baş verənləri təhlil edən nüfuzlu  strateji mərkəzlər bütün bunları Suriyada və Yaxın Şərqdəki proseslərlə əalqələndirirlər.

Deməli, böyük bir region dalgavari proseslərə qoşulur. Hazırda regionda siyasi islamla  fundamental demokratiyanın imkanları  qarşı-qarşıya qoyulmuşdur. Hələlik kimin qalib gələcəyi,  və həm də uzunmüddətli sabitliyi məhz hansı ideoloji fenomenin, təşkil edəcəyi  qeyrimüəyyənliklər yaradır. Ancaq üfüqdə demokratiya qalib kimi görsənir.  

Belə bir vəziyyətdə Qərb dövlətləri Yaxın Şərq fenomeninə necə yanaşmaq lazımdır sualına birmənalı cavab verməmişdir. Qərb dövlətləri  anlayır  ki, Avrasiyanın Yaxın Şərq  regionunda xüsusi çəkiyə malik olan dövlətləri geniş imkanlara malikdir. Türküyə və Çinin  bölgədəki iqtisadi maraqları  və hər iki ölkənin dinamik iqtisadi sistemi son anda Qərbin strateji maraqlarına zərbə vura bilər. Bu, Qərb üçün təhlükəli tendensiyadır. Əgər bu belədirsə, onda Qərb dövlətləri prosesə  özlərinin geosiyasi maraqları konteksində yanaşmalıdır.  

Ancaq etiraf edilməlidir ki, geniş planda Türküyə Qərb bloku ilə birgə hərəkət edir və hələlik ciddi bir proses baş vermədikcə Türkiyə  bu prosesin daxilində olacaq. Bütün hallarda Qərb anlayır ki, artıq  Türküyə ciddi geosiyasi gücə çevirilməkdədir və bu fakt  regionda fövqaladə ciddi proseslərin əsasını qoya biləcək faktordur. Hazırda Qərbin   uzun əli və   bölgədə  dikatorları  demokratik  Türkiyə modeli ilə təhdid edən   geosiyasi strategiyası Ankaranın da daxil oldugu Qərb blokunun imkanlarını  fokuslaşdırılmışdır. Türkiyə, Avropa Birliyi və ABŞ üçbucagının  ümumi geosiyasi mənzərəyə eyni təfəkkürdən baxması, ilk baxışdan, səmimi qəbul edilsə də,   proseslərin dərin   təhlili göstərir ki  bu, hec də belə deyil. Sadəcə, burada soyuqanlı geosiyasət  həyata keçirilir.

Eyni zamanda, Suriya məsələsində Cin,  Rusiya və İran ucbucagının narahat davranışları da bölgədəki gərginliyi  inkişaf etdirir. Beynəlxalq siyasət Süriya məsələsinə görə bölünmüş vəziyyətdədir. Ancaq Türküyənin də daxil oldugu Qərb bloku daha güclüdür. Planetin müxtəlif hissələrində bu blok çevik və özünə inamlı siyasət həyata keçirtmək iqtidarındadır. Deməli, Süriya məsələsi,  əslində, həll edilib. Hələlik isə Suriya acar ölkədir və son qala kimi qalmaqda davam edir. Ancaq Bəşər Əsədin  bundan  sonra mübarizəni davam etdirmək iqtidarında  olmadıgı  ortadadır.  Həmdə Bəşər Əsədi dəstəkləyən olkələr, Əsəddən indiki vəziyyətdə  qeyri müəyyən müddətə  imtina  etmişdir. 

Rusiya,  Çin və İran üçlüyü,  həm ayrı- ayrılıqda, həm də ümumi maraqlarla  hərəkət edir,  geosiyasi mənafedən çıxış edərək yeni qüvvələrlə  birgə  geosiyasi  proseslərdə iştirak etmək kursunu dəstəkləyirlər. Belə loyal mövqe  ondan sonra regionda geosiyasi maraqlar ugurunda mubarizəyə  hesablanmış  addımları xarakterizə edir. Hələlik ən çox rahatsızlıgı İran keçirir.  Bu ölkə geosiyasi vəziyyətin mürəkkəbliyindən həyəcanlı vəziyyətdədir. İran bundan sonrakı dalganın qarşısında hədəf olaraq  özünü görür və Suriyada rejimi ayaqda saxlamaq üçün var gücü ilə mübrizə aparır. Hazırda  embarqolardan  əziyyət bçəkən İran iqtisadiyatı, böhranlı dövr yaşayır  və belə bir iqtisadi sistemlə  İran Suriyada rejimə  sonuna qədər dəstək verə bilməyəcək.

Deməli, İslam dövləti  ətrafında da güclü hərbi bloklar və  iqtisadi böhranlar yaradılır. İran süriya məsələsində aktor deyildir.

Türkiyəyə gəlincə, o, NATO olkəsidir və region dövlətləri ilə Suriya məsələsində təmamilə fərqli konsepsiyaya malikdir. Həm də  Turkiyə geosiysi arealda 20 il bundan əvvəlki dövrlə müqyisədə   daha güclüdür. Bunun əsas səbəblərindən biri SSRİ-nin dagılması və soyuq müharibə  dövrünün başa çatmasıdır.  Hazırda  Türkiyə  ABŞ və Avropa Birliyi ilə eyni istiqamətdə hərəkət edir. Bütün bunlarla bərabər, Türkiyə İslam ölkələrinin önündə getmək iddiasını açıq-aşkar  hiss etdirir və hakimiyyətdə olan mühafizəkar demokratların —  AKP- nin  geosiyasi strategiyası ABŞ və Qərb ölkləri tərəfindən narahatlıqla izlənilir, hətta ciddi şübhələr mövcuddur.

Belə bir şəraitdə dinamik cəmiyyəti və  inkişafı şərtləndirən modern iqtisadi sistemi ilə Türküyəni zəif Misrlə əvəzləmək mümkün olmasa da,  Qərb  alternativ  variantda  və  uzaq prespektivdə  geosiyasi konsepsiyasına bu amili  əlavə edə bilər. Ancaq hazırda yaxın Şərq regionunda Qərblə Türkiyə arasında yüksək səviyyəli  həmrəylik hiss edilir. Xüsusilə NATO-nun “Patriot jesti” deyilənləri sübut edir. Böyük ehtimalla Yaxın Şərqdəki  proseslərin sonunda Avrasiyanın siyasi xəritəsi tamamilə dəyişəcək. Bunu indi geosiyasi mərkəzlər daha çox dərk etməkdədir.    Çinin Yaxın Şərq regionuna baxışı Avrasiyadakı maraqlarını ifadə edir. İqtisadi sistemi və Qərblə böyük iqtisadi əlaqələri hazırda  bu ölkənin Suriya və hətta gələcəkdə İran problemi də daxil olmaqla, İran kimi qeyri-müəyyən dövlətlərlə əlaqələrinə adekvat deyil. Böyük ehtimalla, Çin Qərbin imkanları ilə öz maraqlarını daha uzaq perspektivdə Qərbin lehinə dəyərləndirəcək. Nəzərə almaq lazımdir ki, Çinin böyük  iqtisadi sistemi Qərbin və  ABŞ- ın iqtisadi sisteminə, maliyyə burokratiyasına daha çox ehtiyac hiss etməkdədir. Deməli, Çin uzaq gələcəyi yaxın dövrə qurban verməyəcək. Çin analayır ki, Avrasiyada hegomonluq etmək üçün o, hələlik zəifdir. Görünür,  Çin özünün mədəni üstünlük hissini və  fövqəldövlət olma qururunu orataya qoymaq məsələsində də  tələsməməlidir.  Çünki bu hisslərlə  tələsik  özünüifadə onun  imkanlarını  məhdudlaşdıra bilər.

Çin indi çalışır ki, Yaxın Şərqdə onun iqtisadi maraqlarına uygun olan və iqtisadi bazarlarına əlavə imkanlar yaradan regionları maksimum  iqtisadi imkanları ilə stimulaşdıraraq nəzarətdə saxlasın. Ancaq Çin bu bazarlar üçün müharibə etməyəcək və ən yaxşı halda ənənəvi dostlarını,  xüsusilə ABŞ-ın mövqelərini ehtiyatla dəstəkləyəcək. Bütün hallarda Çin Suriyda Qərbi görmək istəmir. Suriyanı Qərblə əvəz etməyin agılsızlıq olacagını da  yaxşı dərk edir. Çin indi Yaxın Şərq regionunda iqtisadi kompromislər axtarışındadır.

Rusiyaya   gəlincə,  bu ölkə hər keçən gün mövqelərini itirir və böyük öz içərilərinə  dogru çəkilir. Slavyanizmin ruhu sönməkdədir. Rusiya Suriyada çoxdan uduzmuşdur.

Rusiya hələ daxili problemləri ilə məgul olmalıdır. Boyük   Rusiya bunu indi daha cox anlayır. Modern iqtisadiyat xülyaları üfüqdə hiss edilmir. Çinin Turkiyənin sürətlə inkişafı Rusiyada məyusluq hissi yaratmısdır.

Başqa tərəfdən, Avarasiyada yeni dəyərlər daha cox hegemon görsənir. Rusiya  bu dəyərlərə necə cavab verəcək. Əgər belə bir Rusiya demokratiya ilə davranışlarında səmimi olmayacaqsa, böyük ehtimalla onun özünün daxilində təlatümlər baş verəcək. Deməli, Rusiya tələsməlidir.  Çünki lokal demokratiya və ənənəvi qaydalar konteksində mədəniyyət epoxaları bir-biri ilə tanıslıqdan cəkinmir. Bu isə daha cox siyasi İslam və onun demokratiya ilə əlaqəli olan tərəflərini yaxınlasdırır. Rusiya,  40 miliyon müsəlman sübyekti ilə daxildə necə davranmalıdır sualını özü özünə verməlidir. Bu, Rusiya Fedarasiyanın siyasi xarakterini dəyişəcək qədər güclü sübyektdir.

Rusiya hazırda Əsəd rejimini dəstəkləməklə həm regionda, həm də dünyada demokratiyaya münasibətini bir  daha ortaya qoymuş oldu. Rusiya Suriyada Əsəd rejimini sonuna qədər qoruya biləcəkmi? — Çətin. Çünki Rusiyanın buna nə maliyyə imkanları, nə də daxili-siyasi mühüti imkan verir. Rusiya hətta bir zamanlar yuxarıdan aşagıya baxdıgı Türkiyənin geosiyasi imkanalarının böyüklüyünü və dinamik modern iqtisadi sistemini qısqanclıqla izləyir. Süriyada Rusiya öz inadını ortaya qoymuşdur. İndi bu inad ümidsiz bir vəziyyətdədir.  ABŞ isə belə bir Rusiya ilə istədiyi kimi davaranır. Rusiya istəməsə də kənara sıxışdırılır və bu indi  daha aydın mşüşhidə edilir.

Nəhayət, Suriyanın, İranın və Misirin demokratik dəyərlərdən imtina etdiyini  təsəvvür etsək, düşünməliyik ki, bu ölkələrdə dəyişikliyi arzulayan beynəlxalq siyasi sistem də var. 

Geniş planda indi dunyada belə bir suala cavab axataranların sayı artmaqdadır: Yaxın Şərq və Afrika regionunda  nə baş verir? Suala lokal cavab verilməlidir. Yaxın Şərqdə,  Afrikada  və hətta Avrasiyanın müxtəlif regionlarında baş verən proseslərdə aşağıdakı iki əsas fenomen bir- biri ilə mübarizə aparır: mütləq monarxiyanı özlərinin ilahi konsepsiyaları ilə əlaqələndirən militarist rejimlərlə liberal dəyərlərə inanan və demokratik tələbatı mənimsəmiş  cevrələr arasında daha çox ideologiyalararası müharibə gedir. Sadəcə, qitənin müxtəlif hissələrində fərqli proseslər baş verir və məntiqi sonlugu   da başqa-başqa cür olur.

Ancaq demokratiyanın imkanları daha çox sistemliliyi və ozunə inamı ifadə edir. Bu imkanları institutlaşdırmaq və siyasi sistemləri demokrtiya konteksində ələ almaq,  formalaşdırmaq məsələlərinə gəldikdə, demək lazımdır ki, çağdaş dünyada demokratiya olduqca geniş imkanlara malikdir. Bu həm də daha cox yaxın Şərqə ozunu hiss etdirir. Bu tarixi faktın təsdiqi kimi yaxın Şərqdəki inqilabları göstərmək olar. Sadəcə, demokratiya tez dərk olunsa da,  onun imkanlarını mərkəzləşdirmək məsələsi  zamanla mümkün olmuşdur. Hər halda, demokratiyanın tarixi təcrübəsi  bunu söyləyir.

Avrasiyada, təxminən, 10 dövlət fəal geosiyasi mərkəz  olmaga can atır. Rusiya,  Çin, Hindistan, Yaponiya, Türkiyə, Misir, İran, Almaniya, Fransa,  Böyük Britaniya kimi ölkələr, materikin müxtəlif hissələrində geosiyasi maraqlarına uygun hərəkət edir. Əsas məsələ odur ki, bu geosiyasi mərkəzlər  iki-iki, üç-üç olmaqla ya müttəfiq, ya da əzəli rəqiblər kimi düzülmüşdür. Deməli, təxminən Yaxın Şərq regionunda baş verən inqilablara da bu  konteksdən yanaşmaq lazımdır. Dogrudur, xalqlar azadlıq ugurunda mübarizə aparır və yuxarıda qeyd olundugu kimi bu da demokratiya fenomeni ilə ənənəvi siyasi islam ideologiyası konteksində baş verir. Ancaq bunu dünya içtimaiyyətinə geosiyasi mərkəzlər öz maraqlarına uygun formada təqdim edirlər. Bütün hallarda Yaxın Şərqdə demokratiyanın imkanları tarixin heç bir  dövründə bu qədər geniş  olmamışdır.

Zamin AXUNDOV