Ümummilli lider Heydər Əliyevin azərbaycançılıq ideologiyasının  inkişafında, yeni  tarixi şəraitə uyğun interpretasiya edilməsində - modern səviyyədə təfsirində və həmin ideologiyanın tarixdə ilk dəfə  dönməz  olaraq həyata keçirilməsində  mənsub olduğu millətlə  birlikdə apardığı mübarizə (göstərdiyi qəhrəmanlıq), ən nihilist “dostlarımızın”  belə  inkar edə bilməyəcəyi bir hadisədir.  Heydər Əliyevin necə bir azərbaycançı olması, milli ideologiyamızın inkişafı, həyata  keçirilməsi tarixindəki rolu barədə danışarkən yalnız bircə gerçəkliyi yada  salmaq kifayətdir ki, o,  məfkurə olaraq meydana çıxandan bəri həmişə istər ədəbi, istər siyasi romantik təsəvvürlərin tərənnüm  obyekti olmaqdan o yana keçməmiş azərbaycançılıq  ideallarına bir millətin müqəddəratını təyin edəcək qədər rəsmi məzmun- mündərəcə verdi.

Azərbaycan xalqı öz böyük oğullarının  şəxsində belə bir cəhdi XX əsrin əvvəllərində də etmişdi, ancaq tarix müsaid deyildi. Azərbaycançılıq ideologiyasının tarixi, əslində, Azərbaycan xalqının tarixi qədər qədimdir; hər şeydən əvvəl ona görə ki, bu və  ya digər xalq (etnos) özünün ümummilli məfkurəsini-həyat fəlsəfəsini bütün mövcudluğu boyu formalaşdırır. Və tarixin elə bir dövrü  gəlir ki, xalqın böyük mütəfəkkirlərinin timsalında  olunan idrakı uzun əsrlər ərzində təbii şəkildə formalaşmış həmin özünəməxsus (ümummilli!) məfkurəni formulə edir.

Əgər birinci minilliyin ortalarından XIX əsrin sonu, XX əsrin əvvəllərinə qədər Azərbaycan  xalqının yaşadığı kifayət qədər mükəmməl inkişaf tarixi olmasaydı (və bu tarix xalqın ümummilli məfkurəsini diqtə etməsəydi!),  azərbaycançılıq ideologiyasının əsaslarını nə keçən əsrin əvvəllərində formulə etmək, nə də həmin əsrin sonlarında  yenidən bərpa eləmək mümkün olardı. Azərbaycan xalqının hansı məfkurəyə əsaslandığını bütün aydınlığı ilə təqdim edən ilk mənbə “Dədə Qorqud” eposudur. O  epos ki, xalqımızın təşəkkül tapdığı ilk əsrlərdən meydana çıxmağa başlamış, onun gələcək tarixinin perspektivlərini müəyyənləşdirmişdir. “Dədə  Qorqud”da türklər (1) İslamı qəbul edərək (2) müasir dünyanın  üzvü  tərkib hissəsi olan bir cəmiyyət (3) kimi hərəkət etməkdədirlər. Burada türkçülük, İslam və müasirlik emosiya- inersiyası nə qədər  güclü olsa da, nə türk şovinizmi, nə İslam fundamentalizmi, nə də müasirlik  kosmopolitizmi var.

Eposun min üç yüz illik yubileyini keçirən və bu  genişmiqyaslı  hərəkata bütün Azərbaycan ziyalılığını bir neçə il səfərbər edən Heydər Əliyev yaxşı bilirdi:

a) Azərbaycan xalqının;

b) azərbaycançılıq ideallarının;

c) və nəhayət, mənsub olduğu xalqın yüz illər boyu həsrətində olduğu bir hadisənin-azərbaycançılıq ideallarının  gerçəkləşməsinin yubileyini keçirir.

 Azərbaycan xalqının lideri Heydər Əliyev “Dədə Qorqud” eposunda ifadə olunmuş milli ideyaların nə qədər əsaslı, nə qədər perspektivli və nə qədər səmimi olduğunu bütün ruhu ilə duyurdu. Ancaq o, tək olmamışdı. Onun özü də müdrik sələfləri kimi tarixin dərinliklərindən gəlirdi.

XIX əsrin sonu XX əsrin əvvəllərində azərbaycançılıq ideologiyasının nəzəri əsaslarını verən böyük mütəfəkkir Əli bəy Hüseynzadə də öz formuləsində (türkçülük, islamçılıq və müasirlik)  bir də ona görə haqlı sayıla bilər ki, o, “Dədə Qorqud”  eposu qədər səmimi olmuşdu. “Dədə Qorqud” eposundakı  azərbaycançılıq inersiya idi. Əli bəy Hüseynzadə (və onun daha çox siyasətçi olan davamçıları) bu tarixi inersiyanı ideologiyaya çevirdilər.

Bütün bunların ardınca, tamamilə təbii olaraq, nə gəlməli idi?–Azərbaycan xalqının tarixən mövcud olduğu coğrafiyanı ehtiva edən Azərbaycan dövləti uğrunda siyasi- ideoloji mübarizə!

Etiraf etmək lazımdır ki, belə bir mübarizə aparıldı, özü də kifayət qədər güclü siyasi intellekt və ehtirasla.  Bunun ən böyük göstəricisi yalnız Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin yaranması olmadı, Azərbaycanın tarixi ərazisində bir neçə müstəqil dövlətin qurulmasına da cəhdlər edildi. Ancaq  imperialist qüvvələrin  təzyiqi ilə qərarlaşan beynəlxalq  “harmoniya” Azərbaycan xalqının tarixi ideallarının (və milli ideologiyasının) həyata keçməsinə nəinki mane oldu, keçən əsrin 20-ci, 30-cu illərindən başlayaraq hətta bu idealların (və milli ideologiyanın) üzərinə dağıdıcı hücumlar başladı.

Azərbaycan xalqı öz milli müstəqilliyi, ərazi bütövlüyü uğrunda mübarizəsini genişləndirməyə başladığı XIX əsrin sonu,  XX əsrin əvvəllərinə çox acınacaqlı bir tale ilə gəlib çıxmışdı - Qafqaz, Şimali İran və Şərqi Anadolunun əhalisinin əksəriyyətini təşkil edən Azərbaycan türkləri xaricdən və “daxildən” o qədər müxtəlif təzyiqlərə məruz qalırdılar ki, millətin siyasi təmərküzləşmə imkanı, demək olar ki, yox idi. Ona görə də xalqın tarixini (və ideallarını) dərk etmiş ziyalılar bir tərəfdən nə qədər xoşbəxt idilərsə, o biri tərəfdən ondan da artıq bədbəxt idilər.  Azərbaycanın müstəqilliyinin ideoloqlarından olan türkçü gənc Cəfər Cabbarlı tədricən Azərbaycan  sovet ədəbiyyatının banilərindən birinə çevrildi, Azərbaycan Demokratik Cümhuriyyətinin himninin musiqisini yazmış Üzeyir Hacıbəyli  Azərbaycan SSR-in himninə də musiqi yazmalı  oldu.

Azərbaycan tarixinin dərinliklərindən gələn Səməd Vurğun özünün  komsomol mənşəyi ilə fəxr eləməyə məcbur idi. Azərbaycançılığın birinci tərkib hissəsi olan türkçülük 30-cu illərin ortalarından etibarən qadağan olundu. Və qadağaların miqyası o həddə çatdı ki, Azərbaycan xalqının birbaşa genotipinə - tarixi mənşəyinə müdaxilə edildi; israrla “sübuta” çalışdılar ki, Azərbaycan xalqı türk yox, İran mənşəlidir, sadəcə olaraq, orta əsrlərdə Azərbaycana gələn köçəri türklərin dilini qəbul etmişdir. Qəribəsi də o idi ki, böyük bir xalqın etnik tarixinin  saxtalaşdırılması prosesi həm sovet, həm də İran Azərbaycanında  eyni forma, məzmun və üsullarla aparılırdı. Xalqı öz etnik- mədəni kökündən  (və tarixi mühitindən) məhrum etmək, milli yaddaşın daşıyıcılarını (böyük ziyalıları) məhv eləməklə imperialist rejimlər bütöv bir etnosdan idarə  edilməsi asan olan kütlələr  formalaşdırmağa qədər gedirdilər.

Bir dövrdə ki, xalqın tarixi taleyindən bəhs edən, onun ictimai- bədii təfəkkürünün yaratdığı ən böyük əsər - “Dədə Qorqud” eposu rəsmən qadağan olunur, deməli, həmin xalqın mənəviyyatına hər cür təcavüz üçün imkan verilir.

Azərbaycançılığın  ikinci tərkib hissəsi olan İslam dininə münasibət bundan da acınacaqlı idi. Sovetlər  hər bir xalqın mühüm mənəvi göstəricilərindən biri olan dini  hakimiyyətə gəldikləri ilk günlərdən qadağan elədilər.

Müasirlik (beynəlmiləlçilik) məsələsinə gəldikdə isə burada da böyük siyasi- ideoloji məhdudiyyət qoyuldu. Və beləliklə, keçən əsrin 20-ci, 30-cu illərindən başlayaraq, Azərbaycan xalqının həyatını idarə edən ideologiyalar onun milli tarixi ideallarına qarşı yönəldiyindən tamamilə antimilli (və antibəşəri!) xarakter daşıyırdı. Xalqın gələcəyi üçün təhlükəli olan bu şəraitdən xilas olmaq üçün cəhdlər edildimi? Əlbəttə, nə qədər böyük məhrumiyyətlərlə üzləşsə də, Azərbaycan xalqı öz milli mənliyini heç zaman unutmamış, ən çətin şəraitlərdə belə gələcəyə yönəlik ideallarının bulanmasına imkan verməmişdir. İctimai- siyasi (ideoloji!) özünütəsdiq uğrunda mübarizənin hüdudlandığı, yaxud qadağan olunduğu dövrlərdə xalq özünün varlığını  dili, ədəbiyyatı və incəsənəti ilə təsdiq etməyə çalışmış, milli  ideologiyanın əsaslarını həmişə sağlam saxlamışdır.

Təsadüfi deyildi ki, Azərbaycan sovet poeziyasının  lideri Səməd Vurğunun “Azərbaycan” şeiri müstəqillik illərində ümummilli liderin dilindən məhz müstəqilliyimizin himni kimi səslənirdi.

Mənsub olduğu xalqın tarixini və milli tarixi ideallarını dərindən bilməklə yanaşı, uzun müddət sovet təhlükəsizlik orqanlarında xidmət etdiyindən, onun  hansı məhrumiyyəitlərə məruz qaldığı barədə geniş təsəvvürə malik olan və ən əsası, həmin məhrumiyyətlərdən çıxmağın yollarını axtarıb tapmağa  qadir siyasi mütəfəkkir kimi Heydər Əliyevin  milli lider mövqeyinə yüksəlməsi ilə azərbaycançılıq  ideologiyasının tarixində yeni dövr  başlandı.

O zamana qədər azərbaycançılıq milli ideal (və ideologiya) olaraq:

a) ilk orta əsrlərdən XIX əsrin sonlarına;

b) XIX əsrin sonlarından XX əsrin sonlarına qədər iki dövrdən keçmiş, millətin liderini formalaşdıracaq  mənəvi- ideoloji qüvvəyə çevrilmişdi.

Azərbaycançılıq-Heydər Əliyevin genişmiqyaslı fəaliyyətinin, sadəcə, tərkib hissələrindən biri deyil, həmin fəaliyyətin (əslində, mübarizənin!) əsası, başqa sözlə,  mahiyyətidir. Və bu həm sovet dövründə, həm də müstəqillik illərində belə olmuşdur.

Sovet dövründə milli idealların həyata keçirilməsi üçün olduqca məhdud şəraitində Azərbaycan rəhbəri respublikanın iqtisadi- təsərrüfat həyatının canlandırılması, elmin, təhsilin inkişafı, ana dilinin, ədəbiyyatın, incəsənətin mövqeyinin yüksəldilməsi, - milli hərbi kadrların yetişdirilməsi, Azərbaycanın beynəlxalq miqyasda tanıdılması və s. kimi əhəmiyyətli tədbirlər görmüşdür.  Və böyük mütəfəkkir bütün bunları elə etmişdir ki, görülən tədbirlər sovet rejiminin əks reaksiyası, dağıdıcı müqaviməti ilə qarşılaşmasın. Azərbaycanın yeni rəhbəri yaxşı bilirdi ki, onun ürəyində millət sevgisi olan yaxın sələfləri çox zaman məhz siyasi- ideoloji manevr imkanlarının olmaması ucbatından həm özlərini, həm də xalqı problemlər qarşısında qoymuşlar.

Bütün ideologiyalar kimi azərbaycançılığın da heç zaman dəyişməyən metafizikası vardır. Bununla belə o da inkişaf edən, müasirləşən, dövrün müxtəlif miqyaslı konyuktur təzyiqləri ilə hesablaşan bir ideologiyadır. Azərbaycan xalqının ümummilli lideri öz tarixi fəaliyyətində azərbaycançılıq ideologiyasının dəyişməyən  metafizikasından çıxış etməklə, ona əsaslanmaqla yanaşı,  həyata keçirilmə iyerarxiyasına, metodlarına da xüsusi önəm vermişdir.

Bütün bunları nəzərə alaraq deyə bilərik ki, Heydər Əliyev XX əsrin sonu XXI əsrin əvvəllərində:

1) azərbaycançılıq ideologiyasının öz təbii gücündə təzahürü üçün mədəni- mənəvi, ictimai- siyasi və ideoloji mühit yaratdı;

2) milli (ümummilli) lider olaraq həmin ideologiyanın nəzəri- metodoloji baxımdan  inkişafına, zənginləşməsinə əhəmiyyətli töhfələr verdi;

3) azərbaycançılığı müstəqil Azərbaycan  dövlətinin ideologiyasına çevirdi.

Beləliklə, yüz illər boyu mənəvi-mədəni (etnoqrafik), on illər boyu  siyasi mübarizə həyatı yaşamış bir ideologiya qalib gələrək öz tarixinin yeni epoxasına daxil oldu. Ümummilli liderin bir tarixi xidməti həmin missiyanı reallaşdırmaq idisə, ikinci missiyası da azərbaycançılıq ideologiyası qarşısında yeni  perspektivlər, üfüqlər açması oldu.

Bu gün Azərbaycan  xalqı məhz Heydər Əliyevin ardıcıl mübarizəsi ilə formulə edilən, elmi- nəzəri və praktik baxımdan komplektləşdirilən mükəmməl bir ideologiyaya malikdir. Azərbaycançılıq öz metafizik gücünü bütünlüklə qoruyub saxlamaqla yanaşı, inkişaf edib müasirləşir:

1. Azərbaycan Respublikası Azərbaycan xalqının əsrlər boyu daşıdığı mənəvi, siyasi- ideoloji ideallarının məhsuludur. Azərbaycan Respublikası ərazisində yaşayan  digər xalqlarla birgə azərbaycanlılar öz müstəqil dövlətlərinin təəssübkeşi olaraq siyasi müqəddəratlarını təmin etmişlər. Həm öz tarixi vətənlərində yaşayan, həm də dünyanın müxtəlif yerlərinə səpələnmiş azərbaycanlılar Azərbaycan Respublikasını özlərinin ata yurdu saymalı, məskun olduqları dövlətin qayda- qanunlarına riayət etməklə yanaşı, öz milli kimliklərini unutmamalı, mənsub olduqları xalqın tarixi idealları uğrunda mübarizə aparmaqdan çəkinməməlidirlər.

2. Azərbaycan xalqı türk xalqlarından biridir, Türk dünyasının üzvü tərkib hissəsidir.  Bununla belə, Azərbaycan xalqının tarixən müəyyənləşmiş  özünəməxsusluqları vardır ki, həmin özünəməxsusluqlar heç bir halda türklüyü istisna etmir, əksinə, zənginləşdirir.

Müasir türk xalqlarının və dövlətlərinin inteqrasiyası onların kökcə birliyindən və orta əsrlərdən  etibarən meydana çıxmış, sabitləşmiş özünəməxsusluqlara qarşılıqlı hörmətdən keçir.

3. Türk xalqlarının əksəriyyəti kimi  azərbaycanlılar da İslam dinini qəbul etmiş, müsəlman dünyasının tərkibinə daxil olmuşlar. Azərbaycan xalqı öz dini-mənəvi dəyərlərilə fəxr etməklə bərabər dünyanın bütün humanist dini dəyərlərinə hörmətlə yanaşır.

4.Azərbaycan xalqı bütün tarixi boyu müasir dünya mədəniyyətinə, modern texnologiyalara, beynəlmiləl  münasibətlərə maraq göstərmişdir, özünü dünyadan heç zaman təcrid etməmişdir. Bu gün də biz öz uğurlarımızı və problemlərimizi, bir qayda olaraq, dünya miqyasında dəyərləndiririk. Azərbaycanın son illər xüsusilə iqtisadi sahədə  qazandığı tarixi  nailiyyətlər  beynəlxalq səviyyədə etiraf olunur.

Heydər Əliyevdən sonra azərbaycançılıq ideologiyasının onun adı ilə bağlı dövrü davam edir. Azərbaycan Prezidenti, Azərbaycan xalqının  yeni lideri İlham Əliyev azərbaycançılıq metafizikasının inkişafı üçün üç məqama, fikrimizcə, daha çox önəm verməkdədir:

1. Azərbaycanı iqtisadi, ictimai və mədəni inkişafına görə dünyanın nüfuzlu ölkələri səviyyəsinə qaldırmaqla Azərbaycan insanına zaman- zaman təlqin edilmiş ikinci, üçüncü dərəcəlilik kompleksini aradan  qaldırmaq.

2. Vətənpərvərlik hisslərini gücləndirməklə xalqın tarixi ideallarının tam miyqasda həyata keçirilməsi üçün mənəvi potensiya hazırlamaq.

3. Azərbaycançılığı müdafiə olunan hadisədən hücum edən hadisəyə çevirmək.

Biz hər əsrdə, hər onillikdə bir ideologiyanı mənimsəyən xalqlardan deyilik, ona görə də hər onilliyin, hər əsrin konyukturunu qəbul edib milli ideologiyamızın metafizikasından imtina etməmişik. Bizim türkçülüyümüz türklüyümüzdən,  müsəlmançılığımız islamlığımızdan, müasirliyimiz (beynəlmiləlçiliyimiz) isə modernliyimizdən və humanizmimizdən irəli gəlir. Əsas üstünlüyümüz isə ondadır ki, biz bu üç tarixi əlamətimizi bir milli xarakterə çevirə,  xalqımızın bütöv bir həyat idealı olaraq dərk edə və “bizim siyasətimiz bizim işimizdir” (İlham Əliyev) deyə bilmişik.

Azərbaycançılıq heç bir xalqın ideallarına qarşı çıxmamışdır, bu gün də çıxmır, gələcəkdə də çıxmayacaqdır. Ancaq tarix Azərbaycan  xalqına edilmiş çoxsaylı təcavüzlərin şahididir. Bircə faktı xatırlatmaq kifayətdir ki, Azərbaycan xalqı öz müstəqil dövlətini tarixi ərazisinin hələlik yalnız beşdə birində qurmağa nail olmuşdur. Ona görə də azərbaycançılıq ideologiyası mənsub olduğu millətin təbii hüquqları uğrunda hələ çox döyüşməli, tarixin səhvlərini düzəltməli olacaqdır.   

Nizami CƏFƏROV,
Azərbaycanda Atatürk Mərkəzinin rəhbəri,
AMEA-nın müxbir üzvü, Milli Məclisin komitə sədri, professor