(əvvəli qəzetin 17 mart 2018-ci il tarixli sayında)

Dövlət Statistika Komitəsi tərəfindən son dövrlərdə aparılmış islahatları yüksək qiymətləndirən ekspertlərin fikrincə Komitənin informasiya texnologiyaları infrastrukturunun və sistemlərinin müasirləşdirilməsi üçün daha fundamental islahatlar aparılmalı, statistika infrastrukturu təkmilləşdirilməlidir. Qiymətləndirmə qrupunun tövsiyələri ilə razı olmaqla yanaşı qeyd etmək lazımdır ki, BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Sammitində statistika potensialının gücləndirilməsi üzv dövlətlər tərəfindən öhdəlik kimi qəbul edilmiş və milli statistika infrastrukturunun təkmilləşdirilməsi ilə bağlı tədbir 2016-cı il 6 dekabr tarixli 1138 nömrəli fərman ilə təsdiq edilmiş “Azərbaycan Respublikasının milli iqtisadiyyat perspektivi üzrə Strateji Yol Xəritəsi”nə daxil edilmişdir.

Hesabatda diqqətçəkən məqamlardan biri də qiymətləndirmə qrupu tərəfindən statistik məlumatların keyfiyyətinə təminat verilməsi istiqamətində Azərbaycanın əldə etdiyi  nailiyyətlərin yüksək qiymətləndirilməsidir. Vurğulanır ki, keyfiyyət prosedurlarının və proseslərin təkmilləşdirilməsi istiqamətində həyata keçirilən işlər Komitənin “Rəsmi statistika məlumatlarının istehsalı və yayılması” sahəsində keyfiyyətin idarə olunması sistemi üzrə 2017-ci ildə İSO 9001:2015 standartına layiq görülməsini təmin etmişdir. Dövlət Statistika Komitəsi Azərbaycanda İSO 9001:2015 Keyfiyyəti İdarəetmə Sisteminin beynəlxalq uyğunluq sertifikatına layiq görülən ilk mərkəzi icra hakimiyyəti orqanı olmaqla yanaşı, MDB məkanında da ilk statistika qurumu olaraq bu sertifikatı əldə etmişdir.

Azərbaycanda rəsmi statistikanın istehsalçıları tərəfindən statistik məxfilik prinsipinə təcrübədə yüksək səviyyədə əməl olunduğu hesabatda öz əksini tapmışdır. “Rəsmi statistika haqqında” Azərbaycan Respublikasının Qanununda məlumat təminatçılarına (ev təsərrüfatları, müəssisələr, inzibati məlumat mənbələri və s.) onlar tərəfindən statistika orqanlarına təqdim olunan ilkin məlumatların məxfiliyinə və yalnız statistik məqsədlər üçün istifadə olunacağına zəmanət verilir. Bundan başqa, ilkin statistik məlumatların statistika orqanlarında məxfi saxlanmasına və toxunulmazlığına təminat vermək məqsədilə müvafiq informasiya texnologiyaları və digər protokollar tətbiq olunur.

Komitə tərəfindən istehsal olunan statistik məlumatların qərəzsizliyini və obyektivliyini təmin etmək məqsədilə tətbiq edilən qaydaları təhlil edən ekspertlər qeyd ediblər ki, yayılan statistik məlumatlar və keçirilən konfranslar faktlara əsaslanır və heç bir siyasi mülahizəni ehtiva etmir. Press-relizlər əvvəlcədən təsdiq olunan rüblük iş planına uyğun olaraq hazırlanır, müəyyən edilmiş vaxtda veb-səhifədə yerləşdirilir. Dövlət Statistika Komitəsi beynəlxalq standart və metodologiyaları maksimum səviyyədə tətbiq edir və bu məqsədlə 31 milli statistik təsnifat hazırlanmışdır. Onlardan 24-ü beynəlxalq təsnifatlara və 7-si milli qanunvericiliyə əsaslanır.

Dövlət Statistika Komitəsində statistik istehsal proseslərinin təkmilləşdirilməsi üçün bu gün ən son model hesab edilən və BMT-nin Avropa İqtisadi Komissiyası tərəfindən tövsiyə olunan GSBPM-dən (Statistik Biznes-Prosesin Ümumi Modeli) istifadə olunur. Burada əsas məqsəd statistik məhsulun istehsal edilməsinə çəkilən xərclərin azaldılması və məlumatların keyfiyyətinin artırılması, bunun üçün fəaliyyətlərin standartlaşdırılması, istehsal mexanizminin vahid istiqamətdə formalaşdırılması, habelə idarəetmədə xətaların minimuma endirilməsi üçün həyata keçirilən işlərin nizamlanması, eyni zamanda razılaşdırılmış standart terminologiya ilə statistik metaməlumatlar sisteminin və proseslərin inkişafı ilə bağlı bazanın təmin edilməsidir. Bu modelin tətbiqi imkan verib ki, statistik məhsulun xüsusiyyətindən asılı olaraq, fəaliyyətlər insan resursları ilə əlaqələndirilsin, müəyyən olunmuş texnoloji sxem əsasında həyata keçirilsin. Bununla bağlı, son illər ərzində bir sıra əsaslı dəyişikliklər edilmişdir ki, bu da müvafiq statistik prosedurların qəbulu və inkişafına mühüm təsir göstərmişdir. Qeyd olunanlarla yanaşı tövsiyə edilir ki, Komitənin müasirləşdirilməsi “proses”ə yönəlik istiqamətdə davam etdirilməli və sözügedən dəyişikliklərin müsbət və mənfi cəhətləri nəzərə alınaraq, rəsmi statistikanın digər istehsalçıları arasında da GSPBM-in tətbiqi genişləndirilməlidir.

Komitə respondentlərə düşən yükün azaldılması məqsədilə müəyyən tədbirlər görür. Bura cavab yükünün strukturlaşdırılmış şəkildə ölçülməsi, statistik məqsədlər üçün inzibati məlumatlardan daha geniş istifadə, hüquqi və fiziki şəxslər üçün elektron hesabatlılıq sisteminin yaradılması və xüsusilə ev təsərrüfatları büdcələrinin müayinələri üçün rotasiya üsulu ilə seçmə planlarından istifadə daxildir. Qiymətləndirmə qrupu respondentlərin üzərinə düşən yükün azaldılması istiqamətində həyata keçirilən tədbirləri yüksək qiymətləndirmiş və onların davam etdirilməsini tövsiyə etmişdir. Qiymətləndirmə qrupu üzvlərinin rəsmi statistika fəaliyyətində qənaətcillik, aktuallıq, həmçinin statistik məlumatlara əlyetərlilik və onların şəffaflığı kimi mühüm prinsiplərin tətbiqi vəziyyəti ilə bağlı fikirləri də müsbətdir.

Azərbaycanda Dayanıqlı İnkişaf Məqsədlərinə (DİM) nail olunmasına ən yüksək səviyyədə cəhd edilməsini ekspertlər yüksək qiymətləndirmişlər.

Hesabatda iqtisadiyyatın sahələri üzrə aparılan statistikanın faktiki vəziyyətinə xüsusi yer verilmişdir. Belə ki, makroiqtisadi statistika bölməsində milli hesablar sistemi, dövlət maliyyəsi statistikası, xarici ticarət statistikası, tədiyə balansı və istehlak qiymətləri indeksi (alıcılıq qabiliyyəti pariteti və mənzil bazarında qiymət indeksləri daxil olmaqla) sahəsində mövcud vəziyyət qiymətləndirilmişdir. Qeyd olunmuşdur ki, son illər müəyyən irəliləyişlər, o cümlədən institusional sektorlar üzrə hesabların formalaşdırılması, məlumatların keyfiyyətinin və milli hesablar statistikası istifadəçilərinin müvafiq məlumatlarla təmin olunması sahəsində inkişaf müşahidə olunur.

Azərbaycanda istehlak qiymətləri indeksinin hesablanması metodologiyasını  təhlil edən ekspertlər bir daha qeyd etmişlər ki, bu göstəricinin hesablanması beynəlxalq standartlara uyğun həyata keçirilir və bu məqsədlə “İstehlak qiymətləri indeksi: Nəzəriyyə və Təcrübə (Beynəlxalq Əmək Təşkilatı, Beynəlxalq Valyuta Fondu, İqtisadi Əməkdaşlıq və İnkişaf Təşkilatı, Avropa Statistika Bürosu, Birləşmiş Millətlər Təşkilatının Avropa İqtisadi Komissiyası, Dünya Bankı)” metodoloji vəsaitində göstərilmiş prinsiplər, konsepsiyalar və anlayışlar tətbiq edilir.

Ölkənin milli statistika sistemində sahibkarlıq statistikasının beynəlxalq standartlara uyğun təşkili səviyyəsini təsvir etmək üçün statistik vahidlərin Dövlət reyestri, struktur biznes statistikası, qısamüddətli statistika (istehsalçı qiymətləri indeksi daxil olmaqla) və emal sənayesi məhsullarının istehsalı üzrə qiymətləndirmələr aparılmışdır. Verilmiş rəyə görə struktur biznes statistikası son illər ərzində inkişaf etdirilmişdir. Dövlət Statistika Komitəsi struktur biznes statistikasına dair Avropa İttifaqının reqlamentində göstərilmiş əksər göstəricilərə dair məlumatlar hazırlayır və təqdim edir. Göstəricilərin mahiyyəti, əhatə dairəsi və metodologiyası baxımından qısamüddətli statistika bütövlükdə Avropa standartlarına uyğundur. Sənaye məhsullarının istehsalına dair statistik məlumatların Aİ-nin 2009-cu il PRODCOM təsnifatı (siyahısı) əsasında Avropa standartlarına uyğun hazırlandığı göstərilmişdir.

Sosial-demoqrafik statistika üzrə əhalinin reyestri, demoqrafik statistika, əhalinin və mənzil fondunun siyahıyaalınması, əmək bazarı, həyat şəraiti,  təhsil və  səhiyyə statistikası sahəsində qiymətləndirmə qrupu ümumilikdə bu qənaətə gəlmişdir ki, Dövlət Statistika Komitəsi Avropa və beynəlxalq standartlara uyğun sistemə əsasən malikdir. Həyata keçirilən statistik sorğularda istifadə olunan metodologiya, məlumatların daxil edilməsi, işlənilməsi və nəticələrin əldə edilməsi proseduru demək olar ki, Avropa İttifaqının standartlarına uyğundur.

Qlobal qiymətləndirmənin nəticələrinə görə coxsahəli statistikanın vacib sferaları  olan nəqliyyat, turizm, energetika, informasiya-kommunikasiya texnologiyaları, elmi-tədqiqat işlərinin və ətraf mühit statistikası sahəsində məlumatların toplanması və  yayılması beynəlxalq tövsiyələr və standartlara uyğundur. Azərbaycanda energetika statistikası sisteminin yaxşı inkişaf etdiyi və konsepsiyaların, təsnifat və metodların Avropa və beynəlxalq standartlara cavab verdiyi vurğulanmışdır.

Yuxarıda qeyd olunanlar bir daha təsdiq edir ki, ölkədə son illərdə həyata keçirilən kompleks islahatlar çərçivəsində rəsmi statistikanın inkişafı ilə bağlı qəbul edilmiş qərarlar öz bəhrəsini vermişdir. Rəsmi statistik məlumatlar idarəetmə qərarları üçün əsas və aparıcı informasiya mənbəyinə çevrilmişdir.   

Statistika orqanları öz fəaliyyətləri ilə cəmiyyətin formalaşmasında fəal iştirak edir, onların  nəşr etdiyi iqtisadi, sosial, demoqrafik və ekoloji məlumatlar ictimai fikrin formalaşmasına əhəmiyyətli təsir göstərir və ona görə də hökumətin milli statistikanın hansı dərəcədə beynəlxlaq standartlara uyğun gəldiyini bilməsi olduqca vacibdir. Eyni zamanda, öz vəsaitini ölkəyə yönəldən investora öz riskini qiymətləndirərkən, həm ölkə, həm də ölkə xaricində istifadəçilərə və biznes strukturlarına fəaliyyətlərini planlaşdırarkən belə auditin nəticələri lazımdır. Nəhayət, milli statistika sisteminin hazırki qlobal qiymətləndirilməsinin nəticələri və tövsiyələri növbəti mərhələ üçün rəsmi statistikanın inkişafı üzrə strategiyaların, dövlət proqramlarının hazırlanmasının əsasını təşkil etməlidir.

SAKİT YAQUBOV,
Azərbaycan Respublikasının Dövlət Statistika Komitəsi yanında Statistika Şurasının üzvü,
UNEC-in elm və innovasiyalar üzrə prorektoru, iqtisad elmləri doktoru, professor